PUTINDAN KEYINGI ROSSIYA: NOANIQ KELAJAK (3-QISM

Putin Rossiyasi haqidagi shu nomdagi oldingi ikki maqolada Vladimir Vladimirovichning hokimiyatga chiqib kelishi, hokimiyatdagi o’zgarishlar, Rossiya yuzlashayotgan demokrafik-iqtisodiy muammolar va Putin yaratayotgan yangi tizim haqida so’z yuritgan edik. Bugun shu tizimning istiqbollarini ko’rib chiqamiz.

Avvalo, yangi tizimdan Putin nimalarni maqsad qilganligini yana bir yodga olib o’tsak. O’tgan maqolada to’rt tahminiy maqsadni ajratgan edik:

Birinchisi, u qo`l ostidagilarni o`zaro bog`liqligini kuchaytirmoqchi, natijada butun tizimni tutib turish uchun aynan bir shaxsga tayanishiga xojat qolmaydi;

Ikkinchisi, Putin klanlardan tashkil topgan vertikal tizimni ortiq xohlamayapti. Buning o`rniga u kollektiv tizim yaratmoqchi. Bu holda tizimning bir qismida buzilish butun hukumat qulashiga sabab bo`lmaydi;

Uchinchisi, endilikda tizimda tarafkashlar emas, balki neytral o`yinchilar, xech qursa aholiga ma`lum shaxslar faoliyat yurita boshlaydi;

To`rtinchisi, yangi avlod tizimga chiqib kelish yo`llarini ochishdir. 

Ehtimol, Putin tarixdan saboq chiqarib, vertikal ierarxik tizimning kelajagi yo’qligi, bunday tizimdagi farovonlik faqat eng yuqoridagi nazoratchi – avtoritar hokimiyatda bo’lgan paytdagina mavjud bo’lishi, undan so’ng tizim parchalanib ketishini anglab yetgandir.   

Biroq Putin yangi tizim yaratish orqali o’z hokimiyatining o’zidan keying davomiyligini ta`minlashga urinsa ham, hozirgi Rossiyadagi siyosiy tizim Putin shaxsiyatiga bog’langan. Aynan shunday muammo Stalin bilan ham sodir bo’lgan edi. Putin kabi Stalin ham hokimiyati mavjudiyatini saqlab qolish uchun avtoritar boshqaruv o’rniga kollektiv nazorat tizimi – Politbyuroni tashkil qilgan. Biroq Stalinning urinishlari bexuda ketgan: 

hokimiyat baribir uning shaxsiyati atrofiga markazlashgan, shaxsga sig’inish avj olgan. Sababi Stalin kollektiv boshqaruv tizimini amalga kiritishga uringan bo’lsa-da, uning o’zi hokimiyatni Politbyuro a’zolariga taqsimlab berishni istamagan. Shu sababli Stalin vafot etishi bilan Xrushchev, Beriya va Molotov o’rtasida hokimiyat uchun kurash boshlanib ketgan. Ularning har biri Stalin hayotligida o’ziga nasib etmagan boshqaruvni qo’lga olishni istar edi.

Hammaning boshini “temir musht” bilan qovushtirib turuvchi bosh nazoratchi – Stalin hokimiyatdan ketgandan so’ng unga eng yaqin shaxs, mamlakatdagi eng qudratli sector bo’lgan maxfiy xizmatni nazorat etuvchi Lavrentiy Beriya hukumat tepasiga chiqishiga ko’pchilik ishongan edi. Lekin Nikita Xrushchev va Vyacheslav Molotov o’z kuchlarini birlashtirib, uni o’yindan chiqarib tashladi. Xrushchev – Stalinning eng sadoqatli amaldori hokimiyatni egallashi bilan har bir davlat sektorida keskin o’zgartirishlarni amalga oshirdi. “Stalin shaxsiga sig’inish”ni keskin qoralab, dohiy nomini butun mamlakat hayotidan o’chirib tashlashga urindi. Bu esa Stalin kelajakni o’ylab tashkil qilgan, lekin istaksizligi sababli funksiyalarini mukammallashtirishga harakat qilmagan Politbyuro ish bermaganidan dalolat edi.

Leonid Brejnev, Yuriy Andropov, Konstantin Chernenko va Mixail Gorbachevga qadar Sovet rahbarlari xuddi shunday tizimga solinmagan, alg’ov-dalg’ov holda almashib keldi. Ularning har biri o’zidan oldingi rahbar siyosatini bekor qilib, mamlakat siyosiy hayotida yangilik qilishga urindi. Bu beqarorlik natijada Sovet Ittifoqini qulashiga sabab bo’ldi.

Sovet rahbarlarining asosiy xatosi – ular hokimiyatni o’ta markazlashtirdi, hokimiyatni avloddan avlodga o’tishini ta’minlovchi tizim yaratmadi, o’zidan keyin hokimiyatni egallash imkoni bo’lgan har qanday kuch yoki kuchlarni repressiv bo’g’di. Oqibatiga 1991-yilda butun dunyo guvoh bo’ldi.

Garchi o’zi ham Boris Yelsin tanlagan voris sifatida hokimiyatga kelgan bo’lsa-da, birinchi o’n yillik davomida Putin Rossiyani sovet liderlari kabi – vertikal ierarxik asosda boshqardi.

2012-yilda salomatligida paydo bo’lgan muammolar tufayli Putin qator uchrashuvlarni bekor qilgandan so’ng uning tizimi kelajagi savol ostiga olina boshlandi. Davlat amaldorlari ichida ham Putin tizimi barqarorligiga shubha bilan qarovchilar paydo bo’la boshladi. Ularning har biri to’satdan hokimiyat almashinishida omon qolish uchun o’z qudratlarini mustahkamlay boshladilar. Masalan, Gazprom rahbari Igor Sechin o’z qudratini neft sektoridan tabiiy gaz sektorigacha yoyish harakatiga tushib qoldi.

Bu kabi tizim barqarorligiga daxldor voqealar ortidan Putin Politbyuro-2 tashkil etishga majbur bo’lmoqda.

Ayni vaqtda Putin atrofidagi amaldorlar nepotizm (qarindosh-urug’chilik)ga zo’r berishmoqda. Allaqachon o’ndan oshiq ko’zga ko’ringan amaldorlar o’z farzandlari yoki qarindoshlarini hukumat tarkibiga kiritib qo’yishga muvaffaq bo’lishgan. Bu hol hokimiyatning pastki qatlamlarida ayniqsa avj olgan. Bu esa hokimiyatda biror tayanchi bo’lmagan potensial davlat xizmatchilari uchun eng katta to’siqdir. Nepotizmning kuchayishi Putin tizimi istiqbollarini yanada xavf ostiga qo’yadi. Har qanday avtoritar boshqaruvda bo’lgani kabi Putin ham amaldorlari sadoqatini saqlab turish uchun ularga sharoit yaratib berishga majbur. Shu sababdan u nepotizmning oldini ololmaydi.

 Putin 13 yil ichida Rossiyani oyoqqa turg`azdi, barqarorlikni ta’minladi, uning jahon siyosiy sahnasidagi rolini qayta tikladi. Lekin bularning barchasi yakka shaxs tomonidan amalga oshirildi. Endi Rossiya siyosiy barqarorligini ushlab turish uchun ham yakka shaxs – avtoritar rahbar zarur. Putin Politbyuro kabi kollektiv boshqaruv tizimini yaratishga qanchalik urinmasin, avtoritar rahbar qo’l ostida xech qachon to’laqonli hokimiyat bo’linishi amalga oshmaydi. Avtoritar rahbar kelajak haqida qanchalik o’ylamasin, hokimiyatni taqsimlash berishni xech qachon istamaydi. Holat shu ketishda davom etsa, Putin hokimiyatdan ketishi bilan (tabiiy yoki majburiy) hukumat a`zolariaro hokimiyat uchun kurash boshlanadi va natijada Rossiya yana 20 yil oldingi, xattoki, post-Stalin davriga qaytadi.

Putinda Rossiya kelajagini saqlab qolish uchun yagona yo’l mavjud: voris tanlash. Uning o’zi voris sifatida hokimiyatga keldi, faqat o’z vorisigina saqlab qola olishi mumkin bo’lgan tizim yaratdi. Agar Putin hokimiyatdan ketguncha aniq voris tanlanib, uning qo’liga asta-sekin qudrat berilmasa, Rossiyani faqat noaniq kelajak kutadi. Vaziyat qanday rivojlanishini faqat vaqt ko’rsatadi…