Rossiya – Ukraina krizisi, uzoq tarixdan bugungi kungacha

So’ngi kunlarda Ukrainadagi bo’lib o’tayotgan voqealar jahon ommasining e’tibor markazida turibdi desak mubolag’a bo’lmaydi. Uzoq umumiy tarixga, dinga va qisman tilga ega bo’lgan bu og’a-ini xalqlar orasidagi  ajralish jarayoni ham uzoq tarixga borib taqaladi. Bunga bir nechta sabablar mavjuddir, lekin tarix bizga doim mamlakatlar orasidagi kelishmovchiliklarga asosan ikki mamlakatning bir biriga nisbatan joylashgan geografik o’rnining oqibati ekanligini tinimsiz eslatib keladi. So’ngi yillardagi ikki mamlakat orasida bo’lib o’tayotgan siyosiy-iqtisodiy krizislar ham Ukrainaning yana bir bora ikki geopolitik markaz orasida ikkilanib qolishini oqibati desak yanglishmagan bo’lamiz. 

Tarixga nazar solsak Ukraina aslida Rossiyaning ona vatani bo’lib, ilk rus davlatchiligi va slavyan xalqlarining Provaslav diniga kirishlari aynan shu hududdan boshlanadi. Keyinchalik bu yerda hosil bo’lgan davlatning sekin astalik bilan hozirgi Moskva hududlarigacha yoyilishi keyin esa parchalanib ketishi oqibatida aslida bir ildizga ega bo’lgan xalq ikki millatga ajrab ketadi. Aynan shu bo’linish ikki millatni ikki hil tarzda evrilishiga olib keldi. Ruslar mo’g’ul va turkiy xalqlar bosqinlaridan halos bo’lganlaridan so’ng o’zlarining o’zligini asosi qilib Pravoslaviyani olishgan bo’lsa, Ukrainlarning taqdiri ruslarnikiga qaraganda kamroq havas qilarli bo’ldi. Mo’g’ul bosqinlaridan keyin Polyak, Shved va Avstriya ta’siri ostida bo’lgan Ukraina davlati ham Yevropa, ham Slavyan va ham Provaslav madaniyatlari ta’siri ostida shakllandi. 

Ukrainaning bir qismi Pyotr I davrida Rossiya Imperiyasiga qo’shib olinadi, mamlakatning qolgan qismlari – janubi Usmoniy Turklar, g’arbi esa Avstriya imperiyasi hududlariga bo’linib ketgan edi. Mamlakatning bunday tarzda imperiyalar tomonidan bo’linib tashlanishi Ukraina intellektual sinfi orasida milliy o’zlikni anglash, milliy davlat qurish orzusini kuchaytirdi. Jumladan Taras Shevchenko kabi yozuvchilar o’z asarlarida Ukrain tili va madaniyatiga alohida urg’u berishgan. 

Birinchi jahon urushi va Rus revolyutsiyalari Avstriya va Rus imperiyalarini yemirishi oqibatida Ukraina 17 mart 1917-yilda o’z mustaqilligini e’lon qiladi. Mamlakat suverentiteti  1918-yil yanvarda Frantsiya va Buyuk-Britaniya tomonidan tan olinadi. Bu davlat 1920-yilning birinchi yarmigacha yashaydi. Lekin shu davr ichida mamlakat bir qancha ham ichki ham tashqi hujumlarga duch keladi. Bolsheviklar, Nemislar, Sovet Ittifoqiga qarshi ittifoqchilar hamda mamlakat ichidagi anarxistlar, bolsheviklar tarafdorlari va turli hil millatchi fraktsiyalar to’qnashadilar. Zaiflashgan mamlakat Sovet ittifoqiga qo’shib olinadi. 

Garchi 1920-yillar Ukrain madaniyati uchun nisbatan erkin davr bo’lgan bo’lsada, Iosif  Stalinning hukumatga kelishi bilan Ukraina uchun qora kunlar boshlandi. Stalin har qanday milliy o’zlikni Sovet Ittifoqining hududiy dahlsizligiga qarshi harakat deya baholab Ukraina aholisining ziyolilar qatlamiga qattiq zarba beradi. Bundan tashqari Rossiyadagi fuqarolar urushi tufayli 1922 va 1933 yillar Ukrainada va Sovet ittifoqining boshqa hududlarida keng ko’lamli ochlik hukm suradi. 1937-1938 qatag’on yillarida ham minglab Ukrainaliklar qatl qilinadi yoki GULAGga jo’natiladi. 1939-1940 yillardagi Sovet Ittifoqi va fashist Germaniyasining kelishuvlari asosida Polsha va Ruminiya ikki mamlakat orasida bo’linib olinadi. Ushbu hududlar esa Ukrainaga SSR hududiga qo’shiladi.  

1941-yilda Sovet Ittifoqiga Germaniyaning hujumi boshlanadi. Stalinning repressiv apparatidan hamda ijtimoiy-iqtisodiy oqsoqlanishlardan charchagan Ukraina aholisi Uchinchi Reyx askarlarini ozod etuvchilar sifatida kutib oladilar. Bundan tashqari butun ikkinchi jaxon urushi davomida Ukrainaliklar orasida fashist Germaniyasi bilan ittifoqchi guruhlar tuziladi. Lekin barcha chet el bosqinchilariga qarshi kurashadigan millatchi guruhlar ham mavjud edi. Shulardan Ukraina Qo’zg’olonchilar Armiyasi kabi guruhlar hatto ikkinchi jaxon urushidan so’ng ham o’z faoliyatini davom ettirib, ohirgi qoldiqlari 1954-yillarda Qizil Armiya tomonidan yo’q qilinadi. 1944-yilda Ukraina Qizil Armiya tomonidan Nemis okkupatsiyasidan tozalanadi. Fashistlar bilan ittifoq tuzgan kishilarning asosiy ko’pchiligi sud qilinib GULAGga jo’natiladi. 1945-yilda urush g’olibi bo’lmish Sovet Ittifoqi Chexoslavakiyaga tegishli bo’lgan hududlarni Ukrainaga qo’shib oladi. Va nihoyat 1954-yilda Ukrainada o’sgan Nikita Xrushchev Perayaslav shartnomasining 300-yilligi munosabati bilan Qrim yarim orolini Ukraina SSR tarkibiga kiritadi. Shu bilan hozirgi biz xaritada ko’rib turgan Ukraina davlatiga asos solinadi. 

Keyingi Sovet hukumati davrida Ukraina boshqa Sovet respublikalariga qaraganda tezroq milliy o’zligini va tilini tiklay boshladi. Sovet Ittifoqining parchalanishida ham Ukraina hukumati faol qatnashdi va ittifoqni tugatilishida qatnashgan uch mamlakatning biriga aylandi.

Mustaqillikning e’lon qilinishi bilan Rossiya va Ukraina orasidagi eng katta kelishmovchilik Qrim yarim oroli hamda Sevastopol shaxridagi Rus dengiz floti hususida boshlandi. 1994-yilda Ukrainaning yadro arsenalini Rossiyaga berish evaziga Ukrainaning suvirentitetini va hududlarining dahlsizligini tasdiqlovchi Buharest memorendumiga imzo chekiladi. Memorendum Rossiya, Ukraina, AQSh va Buyuk Britaniya tomonidan imzolanadi. Qrim yarim oroli va Sevastopol shaxri hususidagi kelishuv 1997-yilda imzolangan bo’lib unga ko’ra Moskva Qrimni va Sevastopolni Ukrainaga tegishli hududlar ekanligini tan oladi. Lekin rus jamiyati va rus siyosatchilari Sevastopol shaxrining Ukrainaga tegishli ekanligini hech qachon qabul qilmadilar. Shaxarning madaniy hayoti, savdo-sotiq hizmatlari va siyosiy tuzilmasi ruslar tomonidan doimo egallanib kelingan.

1990-yillardagi Rossiyadagi iqtisodiy-siyosiy turg’unlik Ukraina hayotiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Mamlakat iqtisodi va sanoati huddi boshqa sobiq Sovet ittifoqi mamlakatlari kabi Rossiya bilan uzviy bog’liq edi. Ayniqsa harbiy va og’ir metallurgiya sanoatlarida. Bu iqtisodiy turg’unlik hamda Ukrainaning joylashgan o’rni uning boshqa mamlakatlar bilan aloqalarini kuchaytirdi, shu jumladan G’arbiy yevropa mamlakatlari bilan. 2000-yillardan boshlab G’arb nodavlat tashkilotlari, fondlari va institutlariga o’z eshiklarini ochib qo’ydi. Natijada Ukraina jamiyatida massiv liberallashtirish jarayoni boshlanadi, o’z navbatida bu holat siyosiy hayotga ham to’g’ridan to’g’ri ta’sir ko’rsatdi va jarayon 2004-yilda Rangli Revolyutsiya bilan yakun topdi. G’arbparast kuchlar Rusparast kuchlar ustidan g’olib kelib hokimiyatni qo’lga kiritadilar. Lekin mamlakat iqtisodi Rossiya bilan uzviy bog’liqligi hamda Yevropa Ittifoqining Ukrainaga ko’zga ko’rinadigan yordamlarni berolmaganligi tufayli mamlakatda iqtisodiy oqsoqlanishlar yuzaga keladi. Bir tomonda Rossiyada Vladimr Putinning hokimiyat tepasiga kelishi bilan kuchli siyosiy-iqtisodiy o’sishlar kuzatildi va Rossiya o’zining “orqa hovlilari” bo’lmish sobiq Sovet ittifoqi mamlakatlaridagi pozitsiyalarini mustahkamlay boshladi. Bunday ta’sirning yoyilishidan Ukraina hem bebahra qolmadi. Rossiya Ukrainadagi iqtisodiy ahvolni yomonlashtirgan holda G’arbparast hukumatni yo’q qilish uchun bir nechta bor iqtisodiy shantajlarni amalga oshirdi.  Bu urinishlar o’z samarisini beradi, 2010-yilda hukumat tepasiga Rossiya bilan yaqinlashishga hayrihoh bo’lgan Viktor Yanukovitch keladi.

Yanukovitchning hukumatga kelishi bilan G’arbga hayrihoh kuchlarga birin ketin zarbalar beriladi. Rangli Inqilobni uyushtirishda ishtirok etgan va unga moliyaviy yordamlar ajratga oligarhlar turli hil jinoiy ishlarda ayblanib hibsga olindilar yoki mamlakatni tark etdilar.  Shular qatorida sobiq bosh vazir Yuliya Timoshenko ham Rossiya bilan gaz importi hususidagi shartnomalarda o’z vakolatini suistemol qilganlikda ayblanib hibsga olinadi. Bu harakatlar G’arb OAVlari tomonidan qattiq tanqid ostiga olinib qoralanadi. Aynan shu davrdan boshlab Ukrainada yangidan Rossiyaning bosimi va yangi hukumatga qarshi namoyishlar uyushtirila boshladi.

2013-yil ohirlariga kelib Ukraina va Yevropa Ittifoqi o’rtasida iqtisodiy sherikchilik hususida kelishuv imzolanishi lozim edi, lekin Rossiya turli hil yo’llar bilan, jumladan tabiiy gaz bahosini oshirish, Ukraina shokolod mahsulotlariga cheklovlar qo’yish va Rossiyadagi Ukrainaliklarga chet ellik mavqeini tasdiqlovchi passport tizimi yaratish bilan Ukraina hukumatiga bosimlar o’tkazadi. Natijada Ukraina shartnomaga imzo chekishdan bosh tortadi va Moskva bilan yangi shartnomalar tuzishni e’lon qiladi. 

Bunday qarorni qabul qilinishi mamlakatdagi G’arbga hayrihoh bo’lgan kuchlarni ko’chalar bo’ylab ommaviy namoyishlarni boshlab yuborishlariga turtki bo’ldi. Kiyevning markazida joylashgan Mustaqillik Maydonida namoyishchilar deyarli uch oy davomida hukumatni iste’fo berishini talab qilib maydonni egallab turdilar. Namoyishlar tinch vaziyatda olib borildi, lekin 18 fevral 2014 yil kuni ikki tomon o’rtasida zo’ravonliklar amalga oshirildi. Havfsizlik hizmati hodimlari va namoyishchilar o’rtasida haqiqiy o’t ochar qurollardan foydalanish kuzatiladi. To’qnashuvlar natijasida 80 kishi atrofida qurbon bo’lganva yuzdan ortiq kishi yaralangan. Vaziyatning chuqurlashib ketganidan cho’chigan president Yanukovich Qrim yarim oroli orqali Moskvaga qochishga muvaffaq bo’ladi va Moskvadan turib Ukrainada davlat to’ntarilishi amalga oshirilganligini e’lon qiladi. 

Vaziyatdan foydalangan Rossiya Ukrainada tuzilgan yangi muvaqqat hukumatni noqonuniy deb topadi va Qrim yarim orolidagi Rus aholisi hamda Rossiyaga tegishli bo’lgan harbiy bazalarni Ukrainadagi vaziyat iziga tushguncha himoya qilish bahonasida Ukraina hududiga havo kuchlari yordamida qo’shinlarini kirita boshlaydi. Hali o’zining vazirlarini ham tayinlashga ulgurmagan Ukrainaning yangi hukumati bu holatdan talvasag tushib qoldi. Albatta Rossiyaning yangi hukumatga hayrihoh bo’lmasligi tahmin qilarli holat edi, lekin dunyo hamjamiyati Ukraina hududiga Rus qo’shinlarini kiritilishini kutmagan edi.  

Turli G’arb mamlakatlari tomonidan Rossiyaga ogohlantirishlar va iqtisodiy cheklovlar qo’yila boshladi. Lekin Rus hukumati hanuz sukunat saqlashda davom etmoqda. Bu Rossiya prezidenti Vladimr Putinning siyosiy “hususiyatlaridan” biri bo’lib, bunday tarzda o’zini tutish Chechen urushlari, Gruziya bilan urushda ham kuzatilgan edi. 

So’ngi yillarda Rossiya o’zining halqaro maydondagi o’z mavqeini Sovet Ittifoqi davridagi darajasiga tiklab oldi desak adashmagan bo’lamiz. Arab bahorlari va ayniqsa Suriya krizisidagi Vladimr Putinning pragmatizmi va qa’tiyligi G’arb davlatlarini chekinishga majbur qilgan edi, shuningdek AQSh Milliy Havfsizlik agenti Eduard Snovdenni Rossiya hududidan siyosiy boshpana berish orqali AQSh ultimatumlariga qarshi turishi va bundan tashqari Sochi Olimpiada O’yinlaridan oldin va davomida Rossiyadagi besoqolbozlarning haq huqularini toptalishini vaj qilib ko’rsatgan holda Rus hukumatiga qilingan axborot urushi hurujlariga sovuqqonlik bilan yondashishi G’arb siyosachilarini Putin shaxsiyati oldida o’zlarini yo’qotib qo’yishiga olib keldi. Yumshoq Kuch (Soft Power) siyosatini o’ziga asos qilib olgan G’arb hukumatlari Rossiyaning keskin va yopriluvchi siyosati oldida unga qarshi muhim qarorlarni qabul qilishga qiynalmoqdalar. Chunki bir tomondan G’arb mamlakatlarida Rossiyani irratsional mamlakat sifatida tasavvur qilish odat tusiga kirib qolgan bo’lib, Rossiyani Yadro urushini boshlashdan ham tap tortmasligiga g’arbliklar shubha qilmaydilar. Bundan tashqari AQShni ham, Yevropa mamlakatlarini ham so’ngi 20 yillikdagi interventionist tashqi siyosat iqtisodiy jihatdan holdan toydirdi, ayniqsa Rossiya (keyinchalik Xitoy ittifoqchi sifatida mojaroga aralashish ehtimoli ham yo’q emas) kabi raqiblar bilan to’g’ridan to’g’ri to’qnashuvga sabab bo’luvchi to’qnashuvlar bu mamlakatlarni butunlay bankrot holatiga olib kelishi turgan gap.