PUTINDAN KEYINGI ROSSIYA: LIDERLIKKA INTILISH (1-QISM)

Bugundan e`tiboringizga Rossiyaning oldingi, hozirgi va kelgusi geosiyosiy holatini tahlil qiluvchi “PUTINDAN KEYINGI ROSSIYA” nomli 3 qismdan iborat maqolani taqdim etib boramiz. O`qib turganingiz 1-qism bo`lib, unda Putinning qudratga ko`tarilishi, 2-qismda Rossiyaning demografiyasi va energetika sektori Putin siyosati natijasida qanchayin o`zgarganligi, 3-qismda esa Putin yaratgan siyosiy tizim undan keyin ham yashab qolish-qolmasligi tahlil qilinadi.  

O`tgan yil davomida Rossiya bir qancha keskin o`zgarishlarni boshidan kechirdi. Rossiyaning, asosan, energetikaga asoslangan iqtisodiyoti sinovdan o`tmoqda, mamlakatning ijtimoiy-demografik holati boshqa o`zanga tushgan, siyosiy liderlarning esa Yoshi o`tib bormoqda.

Bularning barchasi ayni paytda butun Rossiyani  temir qo`l bilan birlashtirib turgan Vladimir Putin ketgandan so`ng mamlakatning holi qanday kechadi, degan savol tug`dirishi tabiiy. Yaxshilikka, yangi siyosiy elita sekinlik bilan bo`lsada, hokimiyatga chiqib kelmoqda va ular Kremlning navbatdagi xo`jalari ekanliklariga ishora qiluvchi nishonalar allaqachon paydo bo`lgan. Biroq, tarixiiy jihatdan, Rossiyada qudratli va avtokratik liderning to`g`ridan-to`g`ri merosxo`ri bo`lishga urinishlarning deyarli bari chippakka chiqqan.

O`yga toldiradigan savol shuki, Putin o`zi yaratgan butun tizim qulab tushishidan oldin o`rnini egallovchi yangi elita tashkil etishga ulguradimi yoki yo`q? Qattiqqo`l lidersiz boshqarishning iloji yo`q Rossiyada barqarorlik doim birinchi masala bo`lib kelgan. Beqarorlik Rus diyoriga berilgan “tuhfa”dir: uning kishini aqldan ozdiradigan darajadagi ulkan hududi, muhofazasiz chegaralari, dushmanlik kayfiyatidagi qo`shnilari va o`ta turli aholisi beqarorlikning asosiy manbalari hisoblanishadi.

 Tarixan, faqatgina qaysidir avtokratik lider turli guruhlar doimo bir-birini qonini so`radigan Rossiyada o`z temir rejimini o`rnatgandan keyin mamlakatda farovonlik va barqarorlik hukm surgan. Bunday o`rnatishga muvaffaq bo`lganlar ichida Ivan Grozniy, Petr Buyuk, Aleksandr II, Iosif Stalin va Vladimir Putinni alohida sanab o`tish mumkin. Har bir rus lideri hukumat apparatlari kuchsizlanmasligi, bo`linib ketmasligi yoki xiyonat yo`liga o`tmasligini ta`minlash uchun o`z tizimini yaratishi shart. Shu sababdan rus buyuklari qudrat xalqalarini doimiy ravishda o`zgartirib kelishgan. Bunday o`zgartirishlar Rossiyaning yuksalishi yoki jar yoqasiga kelib qolishi uchun javob berib kelgan.

Hukumatda yagona shaxsga umumiy sadoqatda bo`lgan kuchlar muvozanatini yaratish mamlakatning keying rahbariyatini shakllantirishda muammolar tug`diradi. Sababi rus fraksiyalari bir-biriga o`ta toqatsiz va ularni faqatgina amaldagi lider kuch bilan birlashtirib turadi. Agar hokimiyat to`g`ridan-to`g`ri biror merosxo`rga o`tmasa, u holda Rossiya xaos ichiga sho`ng`iydi. 16 asrdagi daxshatli fuqarolar urushi Ivan Grozniy o`zining yagona merosxo`rini qatl etgandan so`ng boshlanib ketgan edi. Sovetlar davrida esa, 1924-yildagi Leninning vafoti ortidan merosxo`r aniq bo`lmagani sababli hokimiyat uchun qonli kurash boshlanib ketdi. Kurashda g`olib chiqqan Iosif Stalinning raqibi Leon Trotskiy surgun qilindi, keyinchalik o`ldirildi. 1953-yildagi Stalinning o`limidan so`ng esa Xrushchev, Vyaheslav Molotov va Lavrentiy Beriya o`xshash kurashda kuch sinashib ko`rishdi.

Bu holatlarning barchasida hokimiyat uchun da`vogar tomonlarning bari biror guruh yoki klanni o`zida namoyon qiladi. Individlarning o`zi esa xavfsizlik, harbiy, sanoat, moliya va boshqa sektorlardan dastak oladi. Rahbariyat almashgandan so`ng barqarorlik saqlanishi yangi rahbarning bunday guruh va klanlar harakatlarini oldindan ko`ra bilish, ular o`rtasida muvozanat saqlay olish-olmasligiga bog`liqdir.

Putinning 13 yil hokimiyatda bo`lishi shunday muvozanatning yaqqol misolidir. Putin hokimiyatga 1999-yili keldi. Bu vaqtgacha Rossiya Sovet Ittifoqi qulashi ortidan paydo bo`lgan xaosning bir dekadasini boshidan o`tkazib bo`lgan va rus diyori deyarli qulash arafasida edi.

Rossiya o`zining Sharqiy va Markaziy Yevropadagi yo`ldosh davlatlari va Sovet Ittifoqi davrida tashqi kuchlardan muhofaza sifatida yaratilgan boshqa hududlarni qo`ldan boy berib qo`ygandi. Shimoliy Kavkazdagi mamlakatlarning Moskva hukmidan halos bo`lishga urinishlari ham mamlakatda kuchli siyosiy inqirozga yo`l ochdi. Boris Yelsin boshchiligidagi guruhlar va Rossiyaning neft-gaz, tog`-kon, telekom va qishloq xo`jaligi kabi muhim strategic sektorlarini o`z qo`liga olgan yangi biznes tabaqa sarosimiga tushib qoldi. Eng muhim sektor – energetika inqirozga yuz tutdi. 1988-1996-yillar o`rtasida neft qazib olish kunlik 11.4 million barreldan 6 million barrelga tushib ketdi. Neft esa 60 yildan ko`p vaqt davomida Moskva yillik byudjetining deyarli yarmini ta`minlab kelar edi. Byudjet taqchilligi esa Yelsinni armiya va ijtimoiy sohalarga ajratilayotgan mablag`ni keskin kamaytirishga majbur qildi. Bu faqat mavjud boshboshdoqlikni kuchaytirdi, xolos. Rossiya yangi asrga kuchli moliyaviy inqiroz, xisobsiz ichki va tashqi qarzlar, oziq-ovqat tanqisligi, rublning keskin devalvatsiyasi hamda 84 foizli inflatsiya bilan qadam qo`ydi. Natijada siysoiy kurash avj olib, Yelsinning asosiy tarafkashlari – Moskva meri Yuri Lujkov va Bosh Vazir Yevgeniy Primakovlar no`noq prezidentdan o`zlarini torta boshladilar. 

Xuddi shunday og`ir vaziyatda Yelsin doirasida merosxo`r masalasi paydo bo`ldi. Bu vaqtda ikki asosiy siyosiy fraksiya va yana bir nominal guruh hokimiyat uchun da`vogar edi. Eng kuchli klan siloviklar bo`lib, klanni asosan milliy xavfsizlik va sobiq KGB agentlari tashkil qilardi. Siloviklar Oila nomi bilan ma`lum Yelsin klanining ashaddiy raqibi hisoblanishardi. Uchinchi klan nisbatan kichik, ko`zga unchalik tashlanmaydigan, Sankt-Peterburgning qudratli meri Anotoliy Sobchak rahbarligidagi Peterburg Guruhi edi.

Peterburg klani liberal islohotchilar yoki G`arbparastlar, sobiq KGBchilar va mustaqil shaxslar aralashmasidan tashkil topgani bilan ajralib turardi. Sobchak bunday xilma-hil guruhlar o`rtasida murosa o`rnatishning uddasidan chiqa olgandi.

O`z klanidagi ziddiyatlarni bartaraf etish uchun siloviklarni yo`liga to`g`anoq bo`lish maqsadida Boris Yelsin Peterburg Guruhi a`zosi – Vladimir Putinning hokimiyatga kelishiga ruhsat berdi. Putinga ilk vazifa – Federal Xavfsizlik Hizmati (ruscha FSB) harakatlarini kuzatish 1998-yilda berilgan bo`lib, Yelsinning boshqa izdoshlari bosh ko`tarib turgan bir paytda u prezident hisobiga bir g`alabani yozib qo`ydi. 1999-yilning so`ngiga qadar Yelsin Putinning qobiliyatlarini sanab adog`iga yetolmadi.

Ustozi Sobchak kabi Putin ham barqarorlikni saqlashning yagona yo`li bir-biriga dushman guruhlar o`rtasida muvozanatni saqlash, qoidaga bo`ysunmaganlarni ayovsiz jazolash, deb bilar edi.

Boshidanoq Putin Rossiyaning ikki yirik mafkuraviy guruhi: milliy xavfsizlikni birinchi o`ringa qo`yuvchilar va mamlakatni dunyo uchun ochib qo`yib, islohotlar o`tkazish tarafdorlarining sadoqatini qo`lga kiritishga muvaffaq bo`ldi. Turli darajada har ikkala mafkurani qo`llab quvvatladi. Sobiq KGB agenti sifatida siloviklar bilan bir fikrda ekanligini ma`lum qildi, biroq u o`z vatanining merosiy zaif jihatini yaxshi anglardi: KGBda ishlagan paytda G`arbga josus sifatida jo`natilgan Putin Rossiya G`arb bilan raqobatlashish uchun modernizatsiyaga qanchalik muhtojligini o`sha paytdayoq tushunib yetgandi. Putin siloviklar va liberallarni imkon boricha birlashtirib, endilikda siviliklar nomi bilan atala boshlangan yangi guruhni o`ziga mos sektorlarga joylashtira boshladi.

Kremlda boshlangan bu siyosiy muvozanat Putinga butun mamlakat bo`ylab uyushqoqlikni shakllantirish imkonini berdi. Natijada u strategik sektorlar ustidan to`g`ridan-to`g`ri nazoratni o`z qo`liga oldi, chegaralarni mustahkamladi, daromadni oshirdi, iqtisodiyotni barqarorlashtirdi va musulmon Kavkazidagi siyosiy oppozitsiya bo`ladimi yoki jangarilik harakatimi, barcha o`ziga bosh ko`targan kuchlarni ezg`ilab tashladi.

Barqarorlikka erishish ortidan o`zining har ikki prezidentlik muddati davomida aholining katta qismidan dastak ola oldi. Putin hukumat va asosiy klanlarni nazorat qiluvchi Yagona Rossiya nomidagi yagona qudratli partiyaga asos soldi.

Harbiy, iqtisodiy, moliyaviy va energetika sektorlarini ikki guruhga ixtiyoriga bo`lib berdi. Masalan, siloviklar harbiy soha, FSB va neft sektorini nazorat qilishsa, siviliklar iqtisodiy va moliyaviy institutlar hamda gaz sektorini yurgizishar edi.

Har ikki tarafning sektorlari moliyaviy resurslar va siyosiy texnologiyalar bilan ta`minlangandi. Bunday muvozanat hokimiyat uchun kurash saqlanib qolganligiga qaramay, ikki raqobatchi guruh harakatlarini kuzatib turish imkonini berardi.

Igor Sechin siloviklar boshi bo`lib turgan bir paytda, Vladislav Surkov, keyinchalik, Dmitriy Medvedev siviliklar nazoratini qo`liga oldi.

Biroq bunday siyosiy muvozanatning uchta kamchiligi mavjud. Birinchisi, butun tizim Putinning subordinatlari o`z subordinarlarini nazorat qilishiga bog`liq. Putin Igor Sechin va Dmitriy Medvedevga qaram bo`lgan bir paytda, ular ham o`z subordinatlariga tayanishadi. Agar bu zanjirda biror uzilish yuz bersa, butun tizim parchalanib ketadi. Bu absolyut ierarxiyada biror individ xatosi yuzaga kelsa, jiddiy holatlar paydo bo`ladi. Bunday tizim ko`p qavatli uyga o`xshaydi: butun muvozanat qavatlarning og`irligi pasidagiga tushadi, agar qavatlar devoridan birortasi darz ketsa, butun uy qulab tushadi.

Ikkinchisi, vertikal tarzda tashkil qilingan tizimda boshlangan ziddiyatlarni biror tashqi kuch bartaraf qilolmaydi. Tizimdagi o`zgarish butun Rossiyada, hattoki Rossiya ta`sirida keskin global o`zgarishlarga sabab bo`lishi mumkin.

Uchinchisi, ierarxik klan tizimi eng yuqoridagi individga o`ta darajada qaram bo`ladi. Ayni paytda Putin barcha klanlar o`rtasidagi hakam vazifasini bajarmoqda. 2008-yili u oliy rahbar lavozimini bo`shatib, klanlarga yangi rahbariyat qo`l ostida faoliyat yuritib ko`rish imkonini berishga qaror qildi. Bu paytda Rossiya jahon bozoridagi yuqori neft narxi, qudratli armiya, birlashgan siyosiy tizim va Yevropa energetika sektoriga dominantlik sharofati ila gullab-yashnayotgan edi. Putin merosxo`r sifatida Gazprom raisi Dmitriy Medvedev – siviliklar vakilini tanlanadi. Sababi bu vaqtda tashqi sarmoyalarni mamlakatga jalb qilish payti kelgan va buning uchun Putin konservatik siloviklardan ko`ra liberal siviliklar ma`qul, deb hisoblardi. Putinning chekinishidan so`ng ierarxik tizimda yoriqlar paydo bo`la boshladi. Boshlangan global moliyaviy inqiroz siviliklarni g`oyaviy jihatdan qismlarga ajratib tashlab, siloviklarning hokimiyatga ko`tarilishi uchun zamin hozirlab berdi. Natijada Bosh Vazir maqomidagi Putin atigi bir yil o`tib, 2009-yildayoq amaldagi hokimiyatni o`z qo`liga olishga majbur bo`ldi. 2012-yildagi rasman va legitim hokimiyatni egallash ham mamlakatda yuzaga kelgan tahlikali va ko`lamli o`zgarishlarni oldini ololmadi. Avtoritar-ierarxik tizim cho`qqisidagi individning atigi yillik oliy hokimiyatdan chekinishi nafaqat asr boshida yaratilgan tizim, balki butun mamlakatni jar yoqasiga keltirib qo`ydi.