TIBET MUAMMOSI: CHIQISH UCHUN YO`L BORMI?

So`nggi paytlarda jahonning sanoat markaziga deyarli aylanib ulgurgan Xitoyning kelajagi haqida bir qancha xavotirlar o`rtaga chiqmoqda. Bular qatorida “Bir oilaga bir farzand” siyosati tufayli yuzaga kelayotgan demografik inqiroz, faqat eksportga asoslangan iqtisodiy siyosat tufayli mamlakat aholisi o`rtasida qashshoqlikni ortishi va norozilikni kuchayishi, tashqi kuchlar bilan geosiyosiy ziddiyatlarni yuzaga kelishi (masalan, Yaponiya bilan mavjud orollar muammosi) kabilarni sanab o`tish mumkin. Yana shunday omillar borki, ular Xitoyni yaqin o`n yilliklar ichida parchalab tashlashga qodir. Bular – uzoq yillardan beri o`z yechimini topolmayotgan ichki geosiyosiy ziddiyatlar, ya`ni Shinjon Uyg`ur Avtonom Rayoni, Xitoy Respublikasi, ya`ni Tayvan va Tibetdir. Bugun siz bilan Tibet muammosining asl sabablari va unga yechimlarni izlab ko`rishga harakat qilamiz.

Tibetlik isyonkor o`smir

Tibet Xitoyning g`arbiy tomoni, Himolay platosida joylashgan hududdir. Ba`zi geosiyosatchilar tomonidan Markaziy Osiyoning bir qismi deya ko`riladigan bu hudud tabiatan resurslarga boyligi bilan asrlar davomida regiondagi turli kuchlarni o`ziga jalb etib kelgan. Aholisi asosan qishloq xo`jaligi, chorvachilik bilan shug`ullanadigan Tibet o`ziga xos madaniyati bilan ajralib turadi. Diniy qarashlar va diniy rahnamolar ta`siri katta kuchga ega bo`lgan Tibet doim o`zini mustaqil va alohida hudud sifatida sanab kelgan. Biroq Xitoyning kommunistik hukumati bu da`voni mana 60 yildan ziyod vaqtki, tan olmayotir.  Xo`sh, Tibet haqiqatda Xitoyning bir qismimi yoki alohida hudud? Bu savolga hattoki tarixga murojaat qilib ham javob topish o`ta mushkul. Shunday bo`lsada, muammoning narixiga nazar solib ko`ramiz.

Chin davlati va Tibet o`rtasidagi ilk aloqalar milodiy 7 asrda boshlangani haqida dalillar mavjud. Boshqa manbaalarga ko`ra, bu aloqalar undanda ko`hnadir. Lekin bu Tibet o`sha davrdanoq Xitoyga tobe bo`lganini bildirmaydi. Tarixan, Tibet hududi ustidan nazorat o`ta chigal bo`lgan. Asrlar davomida sanoqsiz kuchlar Tibet uzra xukmronlik qilishgan, lekin xech qachon markaziy hokimiyat mavjud bo`lmagan. Mahalliy sulolalar bir-biri bilan tinimsiz kurashda bo`lib, bu hol Tibetda kuchlarning tarqoq bo`lishiga sabab bo`lgan. Bunday manzara 1271-yil mo`g`ul xoni Hubilayxon Xitoyni zabt etib, Yuan sulolasiga asos solgunga qadar davom etadi. Yuanlar qo`l ostida Xitoyning katta qismi, jumladan Tibet ham kuch bilan markaziy hokimiyatga bo`ysundiriladi. Biroq bu Tibet Xitoyning bir qismiga aylangan degan ma`noni anglatmaydi. Sababi Xitoyning o`zi ham mo`g`ullar davlatining vassal edi va shu jihatdan Xitoy hamda Tibetning darajasi deyarli teng bo`lgan.

14 asrda mo`g`ullardan hokimiyatni tortib olgan Minlar davrida Tibet ilk bor rasman xitoylar boshqaruvi ostida qoladi. Ammo bu hol uzoqqa cho`zilmaydi. Zaif bo`lgan Min sulolasi davrida Xitoyda parokandalik yuzaga keladi, mamlakat parchalana boshlaydi. Shu o`rinda Tibetda ham real boshqaruv mahalliy sulolalar qo`liga o`tadi, lekin baribir Tibetda markaziy hokimiyat yuzaga kelmaydi.

Minlarning zaifligi 1644-yilda Xitoyning boshqa bir tashqi xavf – manjurlar tahdidi bilan ro`baro` qiladi. Xuddi shu yili manjurlar Xitoyni bosib oladilar va Manjurlar davri (1644-1912) boshlanadi. Tibet ikkinchi bor markaziy hokimiyatga tobe qilinadi.

Ahamiyatlisi shundaki, shu o`tgan davr mobaynida, na mo`g`ullar, na minlar va na manjurlar Tibetda xitoycha qonunlar, xitoycha soliq tizimi, xitoycha ta`limni joriy etishga, xitoy tili, madaniyati va siyosiy ta`sirini yoyishga harakat qilishadi. Tibet nomiga Xitoyning vassali bo`lib qoladi. Amaldagi hokimiyat esa, boshqaruv va murosaga noloyiq bo`lgan mahalliy sulolalardan diniy rahnamolar qo`liga o`tib bo`lgan edi. Doimiy qashshoqlik, ijtimoiy-iqtisodiy qiyinchiliklar tibetliklarda diniy qarashlarni kuchaytirib yuboradi va 14 asrda najotkor sifatida yuzaga kelgan Dalai Lamalar 17 asrdan Tibetdagi hokimiyatni deyarli egallab olishadi. Ammo Dalai Lamalar amalda xech qachon Tibetni ma`muriy jihatdan markazlashtirishmaydi va ularning hokimiyati ibodatxonadan tashqariga chiqmaydi. Shunday bo`lsada, Dalai Lama tibetliklar uchun ma`naviy yo`lboshchiga aylanib, Tibet tarixida aholini xech bo`lmaganda ma`naviy jihatdan birlashtirgan yagona kuch bo`lib qoladi.

Xitoy va Tibet munosabatlari 18 asrga qadar ittifoqdosh ko`rinishida davom etadi. Dalai Lama manjurlar hokimiyatini tan oladi, o`z navbatida imperator xavf tug`ilgan paytda Tibetni harbiy jihatdan muhofaza etib turadi. 18 asrdan esa Xitoyning o`zi imperialistik kuchlar ta`siriga tushib, amalda qaram davlatga aylanib boradi. Bu hol 1800-yillarda o`z cho`qqisiga ko`tarilib, Tibet va Xitoy munosabatlari amalda butunlay uziladi. Xitoy endilikda yevropaliklarning ta`siri ostida edi.

Imperialistlarning bosimlariga dosh bera olmagan Manjurlar sulolasi 1912-yilda qulaydi va, nihoyat, Tibet o`z tarixida ilk bor mustaqilligini e`lon qiladi. Biroq bu mustaqillik xaqiqiy emas edi. Buyuk Britaniya yordamida hokimiyatni egallagan Dalai Lama Tibet bo`ylab diniy boshqaruv joriy etadi. Ikkinchi Jahon Urushiga qadar Tibetda holat o`zgarmaydi. Urush davomida Tibet Xitoyning boshqa hududlari qatorida yaponlar bosqiniga uchraydi. Urushdan keyin Xitoyda boshlangan fuqarolar urushi va 1949-yilda Mao Szedun boshchiligidagi kommunistlarning g`olib bo`lishi Tibet taqdirini uzil-kesil hal qilgan edi. Diniy qarashlarga nisbatan toqatsiz bo`lgan kommunistlarning Ozodlik Armiyasi “Xitoyning bir bo`lagi bo`lgan Tibetni vaxshiyona teokratik (diniy) rejim changalidan” 1951-yilda “ozod etadi”. Xitoy oldida o`ta ojiz bo`lgan Dalai Lama shu yili

 “17 Modda Shartnomasi”ni imzolashga majbur bo`ladi va Tibet rasman Xitoy tarkibiga olinadi.

Shu yerda savol tug`iladi: Xitoy Tibetni o`zining bir qismi deb atashi qanchalik asosga ega? Yuqoridagi Tibetning qisqa tarixidan ko`rib turibsizki, na Xitoy, na Dalai Lama Tibet hokimiyatiga da`vogarlik qila oladilar. Sababi Tibet xech qachon asl Chin davlatining bir qismi bo`lmagan. U mo`g`ullar va manjurlar qo`l ostida bo`lgan. Bu ikki sulola ham bosqinchilar bo`lib, ular davrida Xitoyning o`zi amalda vassal davlat hisoblangan.

Shu o`rinda ayni Tibet hokimiyatiga da`vogar kuchlarni ham nomunosib sanash mumkin. Chunki Tibetda real, markaziy hokimiyat umuman mavjud bo`lmagan. Biror asl tibetlik kuch regionni birlashtirishga urinib ham ko`rmagan. Asrlar davomida katta imkoniyat va sharoit bo`lgan bo`lsada, Tibetda davlatning asosiy belgilari: hudud, markaziy hokimiyat va qurolli kuchlar shakllantirilmagan. Dalai Lamalar esa faqat bosh rohib hisoblanib, ular biror siyosiy boshqaruvni amalga oshirishmagan. Ko`rib turganingizdek, Tibet muammosini  tushunish va hal etish o`ta mushkul masaladir.

Nega endi asrlar davomida Tibetni o`z ta`siriga olishga harakat qilmagan xitoyliklar 20 asrning o`rtasiga kelib o`zgacha yo`l tuta boshladilar? Javob topish uchun kommunizm mafkurasiga murojaat qilmoq lozim. Xitoyni qo`lga olgan kommunistlar shundoqqina biqinlarida turgan diniy rejimga toqat qilmaganliklari ajablanarli hol emas. Ular yuqorida keltirilgandek o`z hududlarini “teokratiya balosi”dan ozod qilishganini aytishgan edi. 

Lekin masalaning ko`rinmas tomoni ham bor. Bu urushdan so`ng boshlangan kommunizm va G`arb kurashidir. Ittifoqdosh kuchlar Yaponiyani mag`lub etib, uning qo`l ostida bo`lgan Xitoy hududlari, jumladan, Tibetni ham ozod etishadi. Xitoydagi fuqarolar urushi davomida esa Tibet deyarli AQSH va boshqa G`arb davlatlari ta`siriga tushib ulgurgan edi. SSSR bilan yaqin aloqada bo`lgan Mao Szedun qulay imkoniyat paydo bo`lishi bilan Tibetni bosib oladi. Hudud egallangandan so`ng kommunistlar eng avvalo diniy cheklovlar joriy etishadi, etnik va madaniy repressiyalar boshlanadi. Minglab yillar tashqi dunyodan uzilib, faqat o`z dunyoqarashi bilan yashab kelgan yarim-yovvoyi tibetliklarda bu harakatlar katta norozilikni uyg`otib yuboradi. AQSH, o`z navbatida qulay vaziyatdan foydalanib qolishga harakat qilib, 1959-yilda Markaziy Razvedka Boshqarmasi (MRB) yordami bilan Dalai Lama aholini qo`zg`olonga olib chiqishga muvaffaq bo`ladi. Biroq Xitoy hukumati norozilikni o`ta shafqatsizlik bilan bostiradi. Natijada ilojsiz qolgan Dalai Lama MRB agentlari yordamida Hindistonga o`tib ketadi. Shundan buyon Dalai Lama Hindistonda surgundagi Tibet hukumatiga boshchilik qilmoqda. Bu hukumat Xitoy tomonidan xech qachon tan olinmagan.

So`nggi 50 yil davomida Xitoy hukumati tibetliklarni xitoyliklar bilan assimilyatsiya qilishga ko`p bor urinib keldi. Dinga qarshi cheklovlarni kuchaytirdi yoki biroz yumshatdi. Biroq bu harakatlar haliga qadar o`z samarasini bermayotir.

O`z navbatida tibetliklar ham Xitoy hukumatiga qarshi bir necha bor norozilik namoyishlari uyushtirishdi. Shulardan eng so`nggisi va qonlisi 2008-yilda bo`lib o`tdi. So`nggi yillarda esa norozilik akti sifatida tibetlik rohiblarning o`ziga o`t qo`yish holatlari ko`p kuzatilmoqda.

Nega Xitoy Tibetni istaydi?

Tibet hududi yetarlicha katta bo`lsada, asosan Himolay tog`laridan iborat bo`lgani uchun harakatlanish va foydalanishga o`ta noqulay hisoblanadi. Bundan tashqari dunyodagi dengiz sathidan eng balandda joylashgan bu davlat yerlari ham unumdor emas. Lekin Xitoy 60 yildan buyon o`z ichki xavfsizligini bir chetga surib bo`lsa ham, bu hududni nazorat etishga nega tirishmoqda?

Bir qarashda odam yashashi qiyin va tashlandiq joyga o`xshab ko`ringan Tibet yaxshilab o`rganib ko`rilsa, muhim geostrategik hudud eganligi ma`lum bo`ladi. Uzoq vaqt davomida xitoyliklar nazaridan chetda qolgan bu hududning ahamiyati 20 asrda kuchaygan davlatlarning geosiyosiy raqobati sababli ortib ketdi. Avvaliga kommunizmning “dushmanlari” hisoblangan teokratiya va G`arb mafkurasini yakson qilish, ularni Xitoy hududiga kirib kelmasligini ta`minlash maqsadida bosib olingan Tibetning  “asl qadri” keyinroq ma`lum bo`ldi. Mana ulardan ba`zilari:

1.) Harbiy pozitsiya. Butan, Birma, Hindiston va Xitoy o`rtasida joylashgan bu hudud Markaziy Osiyoga to`g`ridan-to`g`ri ta`sir ko`rsatishga imkon beradi. 19 asrda Chor Rossiyasi va Britaniyaning manfaatlari aynan Markaziy Osiyo, ayniqsa, Afg`onistonda to`qnash kelgan va Sharqiy Osiyo tomondan bu hududga bevosita ta`sir o`tkazishga Tibet qulay hudud hisoblangani uchun Britaniya Dalai Lama rejimini mustaqil bo`lishiga yordam berib, uni o`z ta`siri o`stida saqlashga harakat qilgan edi. Bugungi kunga kelib Tibetga joylashtirilgan har qanday harbiy baza nafaqat Markaziy Osiyo, balki Hindistonga ham ta`sir o`tkazishda ulkan imkoniyatlar yaratadi.

Bir qarashdayoq Tibetning geosiyosiy ahamiyatini anglash qiyin emas

2.) Tabiiy zahiralar. Tibet tabiiy boyliklarning ulkan manbaasiga ega. Bundan tashqari asrlar mobaynida bu boyliklarga deyarli xech kim tegmagan va shu jihatdan Tibet dunyoning sanoqli hududlaridan hisoblanadi. Shuningdek, Tibetda uranning dunyodagi eng katta zahirlaridan biri mavjud. E`tiborlisi bu uran manbaasi yer yuziga yaqin joylashgan bo`lib, qazib olishda ortiqcha mehnat va mablag` talab etmaydi.

Ma`lumotlarga ko`ra, Tibetda 10 mln tonna mis, 6 mln tonna ko`mir, 27 mln tonna rux va qo`rg`oshin mavjud. Bu faqat tahmin qilingan raqamlar xolos, asl miqdor bundanda ko`p ekanligi turgan gap. 21 asrda esa bunday resurslar harbir-strategik joylashuvdan ko`ra muhimroq ahamiyat kasb etadi.

3.) Siyosiy sabab.Xitoy Xalq Demokratik Respublikasi tashkil etilganda Tibet bilan bir paytda Uyg`uriston, Ichki Mo`g`uliston va Tayvan ham yangi davlat tarkibiga majburan qo`shib olinadi. Hozirgi kungacha bu hududlar yoki avtonom respublika yoki umuman Xitoy tarkibidan chiqib ketib, mustaqil bo`lish uchun tinmay harakat qilib kelishadi. Tibetga beriladigan biror erkinlik mamlakat ichidagi ziddiyatli hududlar muammosini keskinlashtirib, respublikani parchalanib ketishiga sharoit yaratib beradi. Shu sababli ham Xitoy hukumati nainki Tibet, balki qolgan hududlar ustidagi nazoratni biroz bo`lsada susaytirmaslikka harakat qiladi.

Ko`rinib turibdiki, Xitoy Tibetni qo`ldan chiqarmasligi uchun yetarlicha sabablar bor. Bu toki Xitoy Tibetdan voz kechmas ekan, muammo yanada chigallashaveradi deganidir. Xo`sh, ziddiyatni hal etish, xech bo`lmaganda yumshatish uchun yechimlar mavjudmi?

Vaziyatdan kelib chiqib uchta muqobil yo`lni taklif etish mumkin:

1) Xitoy Tibetni tibetliklarga berib, hududni butunlay tashlab chiqishi kerak;

2) Tibetda to`g`ridan-to`g`ri emas, balki alohida ma`muriy boshqaruv shakli (masalan, Gong-Kong va Tayvan kabi) joriy etish lozim;

3) tibetliklar o`rtasida referendum tashkil etib, qaror qabul qilishni o`zlariga qo`yib berish kerak.

Birinchi yo`lni G`arb va aksariyat tibetliklar yoqlasada, Xitoy xech qachon rozi bo`lmasligi turgan gap.

Ikkinchi yo`l nisbatan haqiqatga yaqinroqdir. Xitoy boshqaruvni mahalliy kuchlarga berib, ular orqali hududni nazorat etishi mumkin. Agar bu ish amalga oshirilsa, Tibetdagi noroziliklar to`lqini anchayin pasaygan bo`lar edi. Biroq hozirda Xitoydan xech bo`lmaganda avtonomiya talab qilayotgan Dalai Lama hukumati Tibetni boshqarishga noloyiq. Sababi Dalai Lama siyosiy jihatdan davlatni xech qachon boshqarolmaydi va Xitoy uni xech qachon qabul qilmaydi. Mobodo Tibetda ichida sekular qarashdagi kuchlar shakllansa, Xitoy o`ylab ko`rishi mumkin. Yoki Xitoyning o`zi bunday kuchlarni shakllantirib, hokimiyatga olib kelishi ham mumkin.

Uchinchi yo`l ancha bahsli, sababi tibetliklarning hammasi ham mustaqillikni yoqlamaydi. Ko`pchilik tibetliklar Xitoysiz yashay olishlariga ko`zlari yetmaydi va qaysidir jihatdan ular xaqdirlar. Sababi mamlakatda hali sanoat, tadbirkorlik deyarli paydo bo`lmagan. Shu sababli Tibet aholisi mustaqillik borasida ikki qarama-qarshi tomonga bo`linib ketganlar. Mustaqillikni, asosan, Dalai Lama ta`siri ostida bo`lgan dindorlar istashadi. Referendum o`tkazilgan taqdirda ham uning natijalari bahsli va hattoki ikki tomon tarafdorlari o`rtasidagi to`qnashuvlar bilan tugashi mumkin.

Ko`rinib turgandek, yechimlarning eng maqbuli va hayotga yaqini – bu Tibetda mahalliy-ma`muriy tizim, boshqacha aytganda avtonomiyani joriy etilishidir. Buning uchun dinni bayroq qilib olgan Dalai Lama hokimiyatga da`vosi va tibetliklarga diniy ta`sir o`tkazishga urinishlaridan voz kechishi, Xitoy mahalliy hukumatni shakllantirish ishlarida o`zi bosh-qosh bo`lishi lozim. Balki shunda o`nlab yillar davomida to`kilayotgan qonlar to`xtab, Tibetga osoyishtalik shamoli kirib kelar…