XITOY QANDAY BOSHQARILADI? (1-QISM)

Yaqinda Foreign Affairs nashri tomonidan Devid Lemptonning “Xitoy qanday boshqariladi?” maqolasi e’lon qilindi. Xitoyning global siyosiy maydonda, ayniqsa, bizning mintaqamizda nisbatan ta’siri ortib borar ekan, bu gigant davlat haqida imkoni boricha ko‘proq bilish zarur, degan fikr bilan ushbu maqolani to‘liq o‘zbek tilida e’tiboringizga havola qilishga qaror qildik. Maqola yuzasidan tahlil o‘tkazishni Sizning ixtiyoringizda qoldiramiz.

 

Mao Szedun haykali tozalanmoqda

20-asrda Xitoy uchta inqilobni boshdan kechirdi. 1911-yildagi birinchi inqilob natijasida Sin sulolasi hukmronligiga barham berilib, u bilan birga ana’naviy davlat boshqaruv tizimi ham sidirib tashlandi. Hokimiyat uchun uzoq davom etgan shiddatli kurashlardan so‘ng, 1949-yilda ikkinchi inqilob bo‘lib o‘tdi va buning natijasida Mao Szedun hamda uning Kommunistik Partiyasi Fuqarolar Urushi g‘olibi, Xitoy Xalq Respublikasi boshqaruvchisi sifatida qudratga keldi; Mao Szedunning qattol va qattiqqo‘l boshqaruv tizimi faqat uning o‘limi bilan – 1976-yilda nihoyasiga yetdi.

Uchinchi inqilob esa hanuz davom etmoqda va uning natijalari hozircha salbiy oqibatlarga sabab bo‘lmadi. Ushbu inqilob 1977-yilning o‘rtasida, Den Siaopinning hokimiyatga kelishi bilan boshlangan edi. Siaopin o‘n yildan ko‘proqqa cho‘zilgan mislsiz islohotlarni amalga oshirdi, buning natijasida Xitoy iqtisodan qoloq davlatdan global qudratga aylandi, yuz millionlab xitoyliklar qashshoqlik botqog‘idan qutildilar va shaharlarga ommaviy ko‘chib kelishlarga barham berildi. Uchinchi inqilob Siaopinning izdoshlari bo‘lmish Jian Zemin, Xu Zintao va Si Jinpinlar tomonidan davom ettirildi va ettirilmoqda.

Albatta, Den Siaopin boshlagan inqilob bir tomondan inqilobiy ahamiyat kasb eta olmadi: Xitoy Kommunistik Partiyasi siyosiy qudratda o‘z hukmronligini saqlab qoldi. Shu jihatdan aytish mumkinki, Xitoyda 1977-yildan beri siyosiy emas, faqatgina iqtisodiy inqilob amalga oshirildi, degan klishe (almisoqdan qolgan qarash) muhim bir haqiqatni bizdan yashiradi: 2002-yilda xitoylik siyosatchilardan biri menga tan olganidek, siyosiy islohot “judayam ehtiyotkorona va parda orqasida amalga oshirilgan”. 

Dalil sifatida shuni keltirish mumkinki, Xitoyning markaziy hukumati bugungi kunda Den Siaopin davridagidan uch asosiy farqli yo‘nalishda faoliyat yuritadi. Birinchisi, individual Xitoy rahbarlari avloddan-avlodga o‘z qudratini yo‘qotib, nisbatan ojizlanib qoldilar. Ikkinchisi, Xitoy jamiyati, iqtisodiyoti va ma’muriy tizimiga darz ketgan. Xitoy rahbarlari bir vaqtning o‘zida bir qancha jabhalardagi muammolarga nisbatan chora ko‘rishi, xech bo‘lmaganda ularni nazorat ostiga olishi zarur. Uchinchisi, bugungi kunda Xitoy hukumati oldingidanda ko‘proq pul, iste’dod va ma’lumotga ega aholiga qarshi turishga majburdir.

Yuqoridagi barcha sabablarga ko‘ra, bugun Xitoyni boshqarish Den Siaopin davridagidanda mushkullashgan. Rasmiy Pekin bu o‘zgarishlarga, asosiy siyosiy tuzilmasini saqlagan holda, omma fikri bilan olib borilayotgan siyosatni qorishtirish yuborishga urinish orqali javob berdi. Agar Xitoy rahbarlari mamlakat boshqaruv tizimini tubdan isloh qilmay turib, siyosiy va ijtimoiy barqarorlikni teng ushlab turish mumkin, deyishsa, xato qilgan bo‘ladilar. Ojiz hukumat va nisbatan qudratli fuqarolik jamiyati butunlay boshqa siyosiy tizimni talab etadi. Bu uchun qonun ustivorligiga yanada ishonchliroq mexanizmlar, masalan, sud va qonun chiqaruvchi tarmoqlar bilan qat’iy amal qilish va bu yordamida ixtiloflarga yechim topish, turli manfaatlarni bir-biriga moslashtirish hamda yetarlicha zahiralar bilan ta’minlash zarur bo‘ladi. Shuningdek, yanada yaxshiroq hukumat nazorati, shaffoflik va mas’uliyatlilikka ham ehtiyoj tug‘iladi. Ushbu o‘zgarishlar amalga oshirilmas ekan, Xitoy kelajakda o‘zining so‘nggi qirq yillik tarixidagidan-da qiyinroq siyosiy inqirozga tushib qoladi. Tobora qudrati o‘sib borayotgan Xitoydagi bu siyosiy inqiroz qo‘shni davlatlar va undanda kengroq mintaqalarga ham ta’sir etmay qolmaydi. Xitoydagi har bir islohot  davlat rahbarlari zudlik bilan moslashishga majbur bo‘ladigan turli oqibatlarni keltirib chiqardi. Islohot velosiped minishga o‘xshaydi: yoki olg‘a yurishda davom etasiz yoki osonlik bilan qulab tushasiz.

BARCHA RAHNAMOLAR HAM BIR XIL EMAS

Nemis sotsiologi Maks Veberga ko‘ra, hukumatlar o‘z qudratini uch manbadan oladi:  ana’na, individual liderning shaxsiy sifatlari va xarizmasi hamda konstitutsion legal normalar. Islohotlar davom etar ekan, Xitoy birinchi ikki manbadan uzoqlashib, oxirgisi tomon yuzlana bormoqda.

Mao Szedunga o‘xshab, Den Siaopin ham ana’anviy va xarizmatik qudrat uyg‘unligi yordamida davlatni boshqargan edi. Biroq uning izdoshlari o‘z legitimliklarini boshqa usulda qo‘lga kiritdilar. Jian Zemin (1989-2002) va Xu Zintao (2002-2012) Den Siaopin shakllantirgan yo‘ldan boshqa yo‘lda hokimiyatga kelgan bo‘lsalar, 2012-yilda Si Jinpinning davlat rahbari kursisini egallashi Xitoy Kommunistik Partiyasi ichidagi kollektiv siyosiy jarayon natijasi bo‘ldi. Vaqt o‘tishi bilan rahbarlik vakolati, yoshga qo‘yilgan cheklovlar, vakolatlar, partiya a’zolari orasida so‘rovnomalar o‘tkazish tartibini o‘zgartirish orqali yangi davlat boshlig‘i tanlash jarayoni takomillashtirib borildi. Unutmaslik lozimki, bu o‘zgarishlar notugal, norasmiy va o‘zida biror aniqlikni jo qilmaydi, lekin, ahamiyatlisi, ular Mao Szedunning qattiqqo‘l tizimidan tubdan farq qiladi.

Legtimlik asoslari o‘zgarar ekan, Den Siaopin izdoshlari vakolatlari tobora qisqara bordi. Ammo Siaopinning o‘zi ham Mao Szedun kabi cheksiz qudratdan bahramand bo‘la olmagan: har bir muhim qarorni qabul qilishidan oldin mamlakatning katta ta’sirga ega boshqa arboblari bilan maslahatlashishga majbur edi. Shunday bo‘lsa-da, uning islohotlari ko‘lami katta edi. Siaopin iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirishdan tashqari 1979-yilda mamlakat miqyosida “Bir oilaga bir bola” siyosatini joriy qildi, shu yilning o‘zida demokratik islohot tarafdorlarining ommaviy qarshiligini bostirdi, 1989-yilda yangi harbiy qonunni qabul qilib, Pekinga qo‘shin joylashtirdi. Tayvan masalasiga kelganda esa, jiddiy qattiqqo‘llikka bormay, bahsli orol yechimini keying avlodga qoldirdi.

Siaopindan farqli o‘laroq, Zemin, Zintao va Jinpin anchayin qiyin vaziyatda faoliyat yuritishdi(moqda). Si Jinpin hokimiyatga kelgan 2012-yil va 2013-yilda bu yanada yaqqol ko‘zga tashlandi. 1970-yillarda Siaopin bahsli Diaoyu orollari (Senkaku orollari nomi bilan ham ma’lum) yuzasidan ko‘tarilgan millatchilikka yo‘g‘rilgan siyosiy silkinishni chetlab o‘tishga muvaffaq bo‘lgan edi. Biroq Si Jinpinning hokimiyatga kelish vaqti yapon millatchiligi avjiga chiqqan paytga to‘g‘ri kelib qoldi va yangi rahbar rasmiy Tokioning nisbatan tajovuzkor tus olgan harakatlariga qarshi turishga majbur bo‘ldi. 

Boshqacha qilib aytganda, Xitoy qudratli shaxslar boshqaruvidan kollektiv qaror qabul qilish, rahbarlik muddati va boshqa normalarga amal qilish hamda jamiyat fikri bilan hisoblashishga majbur rahbarlar qo‘liga o‘tdi. Yuqori martabali xitoylik diplomatlardan biri 2002-yilda menga aytganidek, “Szedun va Siaopin qaror qabul qila olishardi, Zemin va hozirgi rahbar maslahatlashishga majbur.”

Szedun va Siaopindan keyingi Xitoy rahbarlarining yana bir farqli tomoni – ular keng miqyosli o‘zgarishlarni amalga oshira olmadilar. Siaopinning maqsadi o‘zgartirish edi. U Xitoyni iqtisodiyot va global qudrat ierarxiyasi cho‘qqisiga olib chiqishga intildi. Buning uddasidan chiqdi ham. U Xitoyni xorijiy bilimlar uchun ochib berdi, yosh xitoyliklarning chet elga borib o‘qishini rag‘batlantirdi (uning o‘zi ham Fransiya va SSSRda tahsil olgan edi).

Den Siaopindan so‘ng hokimiyatga kelgan Jian Zemin o‘zida o‘zgacha rahbar siymosini namoyon etdi. U boshida hamma o‘ylagandangina boshqacha rahbar bo‘lib chiqdi. Garchi Zemin davrida Xitoy Jahon Savdo Tashkilotiga kirgan, o‘zini ilk fazogirini uchirgan yoki Kommunistik Partiya tarkibiga salohiyatli va bilimli shaxslar qabul qilish yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsada, u inqilobiy o‘zgarishlar yasay olmadi. Zero, uning boshqaruvida Xitoyning yillik iqtisodiy o‘sishi 9,7 foizga yetdi. Bir so‘z bilan aytganda, Jian Zemin yuksak boshqaruvchilik salohiyatiga egaligiga qaramay, Den Siaopindek islohotchi rahbar bo‘la olmadi.

Xu Zintao va uning muovini Ven Jiabao islohotlar bobida yanada no‘noqroq bo‘lib chiqishdi. Zintao hokimiyatga kelgan 2002-yildayoq siyosiy evolutsiya ma’lum edi. “Daholar davri tugab, jamoaviy boshqaruv davri kelmoqda,” degan edi menga o‘sha xitoylik diplomat. “Bundan keyingi rahbarlar kollektiv boshqaruv bilan faoliyat yuritib, demokratroq bo‘lishadi. Keskin qarorlar o‘rniga kelishuvga intilishadi. Ularda har doimgidanda kamroq vakolat bo‘ladi. Dadil qarorlar lozim bo‘lganda, bunday qarorlar qabul qilish ularga qiyinchilik tug‘diradi. Chunki ular ortiq avtoritar bo‘lisholmaydi, ” bashorat qilgan edi u. zintao amalda biror arzirli iqtisodiy yoki siyosiy islohotni amalga oshirolmadi. Uning yagona yutug‘i Tayvan bilan aloqalarni yaxshilagani bo‘ldi. U butun hokimiyatdaligi davomida Siaopin va Zemin tashabbuslariga kichik o‘zgartirishlar kiritish bilan mashg‘ul bo‘ldi.  

2012-yil noyabrida partiya rahbarligiga ko‘tarilgandan so‘ng, 2013-yilda o‘z qudratini mustahkamlagan Jinpin turli bahs-mubohasalarga, masalan, so‘z erkinligini cheklash kabi tanqidlarga sabab bo‘ldi. Lekin asosiy munozaralar iqtisodiy o‘sishni qanday ta’minlash va iqtisodiy jarayonlarni davom ettirish uchun siyosatni qanday o‘zanga solish borasida bo‘ldi.

Markaziy Qo‘mitaning 2013-yil noyabridagi Uchinchi Plenumidan so‘ng Sinpin hukumati mamlakatda “chuqur islohotlar” o‘tkazish haqida bayonot tarqatdi. Bunday zaruriyatga hukumat ichidagi siyosiy ixtiloflar sabab bo‘ldi va Jinpin xech bo‘lmaganda 2020-yilga qadar siyosiy inqirozning oldini olib turishga urinmoqda. Biroq bu anchayin mushkuldir: Xitoyga yanada erkinroq bozor iqtisodiyoti zarur, uning ba‘zi hududlari markazdan holi qilinishi, boshqa hududlari esa markazlashtirilishi zarur.