YANA SURIYA HAQIDA…

Avgust oyining o`rtalaridan beri nainki jahon, balki siyosatga oshno o`zbeklarning butun diqqat e`tibori Suriya Inqirozida bo`lib keldi, desak mubolag`a bo`lmaydi. Men ham shu o`tgan bir oy ichida, garchi oldingi farazlarimga mos kelmasada, Suriyaga xorijiy qo`shinlar kirib kelishini har kuni kutdim. Kutdim, degani, albatta intizor bo`lib, kutganimni anglatmaydi. Shu vaqt mobaynida intervensiya uyushtirilish ehtimoli ancha katta bo`ldi. Hozir ko`rib turganimizdek, vaziyat ancha sokinlashgan.

Ozod Suriya Armiyasi askari hayolga tolgan  (Khalil Ashawi/Reuters)

Xo`sh, AQSH nega Suriyaga kirib bormadi? Intervensiya uyushtirilish ehtimoli haqiqatga yaqin edimi o`zi? Bugungi vaziyat sal qo`lga olingan, asablar nisbatan tinchlangan bir paytda bu savollar javobini o`tgan voqealarni tahlil qilish orqali topishga urinib ko`ramiz.

Avvalo AQSHning xorijiy intervensiyalar bo`yicha yangi strategiyasi haqidagi “YAKUNI YO`Q URUSHLARDAN SAQLANING!” hamda Suriyaga ehtimoliy intervensiya borasida fikrlarimiz keltirilgan “SURIYAGA XORIJIY INTERVENSIYA UYUSHTIRILADIMI?” maqolalarimizni o`qib chiqishni tavsiya qilar edim.

Diplomatiyada siyosiy liderlar gapirayotgan har bir gapning tagida turli ma`nolar yotadi. Bu sohada vaziyatdan chiqib ketish uchun, o`zbekcha qilib aytganda, “tulkilik” yoki buning aksi – do`q-po`pisadan foydalanib turiladi. Lekin bu usullar o`zi bilan bevosita ma`no tashimaydi, ularning “kosasi ostida nimkosa” mavjud.

AQSH prezidenti Barak Obamaning deyarli bir oy davom etgan Suriyani bombalash borasidagi po`pisalari ham o`ziga xos diplomatiyaning bir ko`rinishi edi.  AQSH kimyoviy qurol arsenallari yoda al-Assad qarorgohini bombardimon qila olmasligini Obamaning o`zi va yana ko`plab tahlilchilar yaxshi tushunardilar. (Afsus, men buni vaqtida tushuna olmadim. Tahlil borasida hali ancha no`noq ekanligimni yana bir bora anglab yetdim.)

Sabab? Sababi, Obama ko`p bor tilga olib o`tgan “cheklangan xavo hujumi” orqali butun arsenallarni yo`q qilib tashlash imkonsiz. Buning uchun ancha salmoqli xavo hujumi va ma`lum vaqt talab qilinadi, ya`ni qisqa vaqt ichida inqirozga chek qo`yishning iloji deyarli yo`q. Bundan tashqari G`arb nishoniga tushgan arsenallar oddiy qurol bilan emas, balki kimyoviy zahar bilan to`la. Ularni vayron qilish butun mintaqa atmosferasini zahar bilan “ta`minlash” demakdir. Bu masalaning bir tomoni.

Masalaning ikkinchi tomoni – Suriyaga hujum navbatdagi Sovuq Urush uchun debocha rolini o`tagan bo`lur edi. Bunday siyosiy vakuumdan AQSHning ham, Rossiyaning ham omon chiqishi amri mahol bo`lgan bo`lardi.

Obama hokimiyatga og`ir bir vaziyatda keldi. Amerikaliklar ortiq urushlarni qo`llamay qo`ygan, jahonda ham AQSHni “bosqinchi” sifatida ko`ruvchilar soni ancha ortgan va Putin Rossiyani oyoqqa turg`azib, yana dunyoning yarmiga da`vo qilayotgan bir payt edi. Shu sababli yangi rahbar tashqi siyosatni boshqa o`zanga solishga majbur bo`ldi (dunyoning yangi tartiboti haqida ushbu maqolada ma`lumotga ega bo`lishingiz mumkin: SOVUQ URUSHDAN KEYINGI DUNYO: YANGI DAVR).

Avval boshidanoq Obama biror urushda ishtirok etmaslikka harakat qilgan edi. Iroq va Afg`onistondagi missiyalarni tugatishga qaror olgan yangi prezident Suriya Inqirozida ham iloji boricha aralashib qolmaslikka tirishdi. U Sovuq Urush, “Sahro Bo`roni” operatsiyasi, Somali, Kosovo, Afg`oniston va Iroq zanjiri AQSHni hol toydirganligiga guvoh bo`ldi. Bundan tashqari xalqaro tizimdagi oliy jandarmlik “lavozimi” ham AQSH uchun ortiq naf keltirmay qo`ygan edi. shu sababli AQSH strateglari xalqaro maydonning bir qismi bo`lib qolish va mexanizmni zimdan boshqarishni ma`qul ko`rishdi.

Bundan tashqari Suriyadagi fuqarolar urushi ichki inqiroz bo`lib, AQSHda aralashish uchun biror arzirli manfaat yo`q. 40 yil davomida ruslarning ittifoqdoshi bo`lib kelgan assadlarni ham, tobora radikallashib borayotgan isyonchilarni ham qo`llashdan Amerika naf ko`rmas edi. shuningdek, Turkiya, Isroil, Iordaniya va Iroq kabi AQSH lagerida bo`lgan davlatlar o`rtasidagi hududga to`g`ridan-to`g`ri kirib borish AQSH strategiyasiga mos kelmaydi. Amerika uchun Suriyada amerikaparast hukumatni yaratishni ittifoqdoshlar qo`li bilan amalga oshirish qulayroq.  

Xo`sh, unday bo`lsa nega AQSH intervensiya haqida ochiqdan-ochiq po`pisa qildi? Buning ikki asosiy sababi bor:

Birinchisi, mana yarim asrdirki, AQSH o`zini demokratiyaning asosiy bayroqdori va gumanitarizm himoyachisi sifatida o`zini dunyoga tanitishga urinib kelmoqda. Kim tomonidan ishlatilganligi hanuz noaniq bo`lsada, Suriya kimyoviy qurol xurujiga butun dunyo guvoh bo`ldi. U yerda minglab begunoh insonlar qurbon bo`ldi. Suriyadagi mustabid rejim va kimyoviy xuruj demokratiya hamda gumanitarizm g`oyalariga zid kelganligi uchun AQSH bunga nisbatan qandaydir munosabat bildirishga majbur edi. Ommaviy qirg`in qurollarining asosiy yaratuvchisi va ulardan amalda foydalangan yagona  davlat, demokratiyaning asosiy targ`ibotchisi bo`lmish AQSHning bunday vaziyatda sukut saqlashi uning xalqaro maydondagi obro`siga katta zarar keltirishi aniq edi.

Ikkinchisi, garchi Obama ma`muriyati xalqaro maydon jilovini o`z qo`lidan bo`shatishga qaror qilgan bo`lsada, bu sahnadan butunlay chiqib ketish niyatida emas, aslo. Hali ham AQSH muhim global geosiyosiy hodisalarda yakuniy so`zni o`zi aytishni istaydi. Axir “o`rgangan ko`ngil o`rtansa qo`ymas.” Bundan tashqari Vashington sukuti yana shu siysosiy maydondagi  AQSH ahamiyatini pasayganligiga yaqqol misol bo`lar edi. Shularni hisobga olgan Obama, istamasa ham, AQSH hanuz o`z ovoziga ega ekanligini ko`rsatib qo`yishga majbur bo`ldi.

Suriya borasidagi AQSH-Rossiya munosabatlariga e`tibor bersak, kelajak haqida ancha umidbaxsh daraklarga guvoh bo`lamiz. Garchi bu ikki gigant ko`rilayotgan masalada tamolila o`zgacha qarashga ega bo`lsada, Jon Kerri va Sergey Lavrov ikki qudratli lager vakillari o`laroq, Sovuq Urushdan buyon ilk bora bir stol atrofiga o`tirib, muammoga tinch yo`l bilan yechim topa olishdi. Bu esa qudratli kuchlar og`riqli muammolarga, agar istasalar, tinch yo`l bilan yechim topa olishlari mumkinligining isboti va ehtimoliy Uchinchi Jahon Urushidagi bir-biriga tish-tirnog`i bilan qarshi bo`lgan lagerlar yuzaga kelishi haqidagi qo`rqinchli farazlarga biroz chek qo`ydi.

Ammo muammo bu bilan hal bo`lib qolgani yo`q. Bashar al-Assad kimyoviy qurollarni yo`q qilish uchun bir yil muddat so`ramoqda. Qolaversa shiddatli janglar ketayotgan bir mamlakatdagi bunday xavfli “ajal urug`i”ni tashqariga olib chiqish yoki joyida yo`q qilish oson kechmasligi aniq. Qolaversa, Suriyada har ikki tomonga ham yon bosmaydigan kuchlar – islomiy jangarilar allaqachon shaklllanib ulgurgan. Demak AQSH va Rossiyaning o`zaro kelishuvi bilan hali xech narsa o`zgarib qolgani yo`q. Hammasi endi boshlanmoqda. Voqealar rivoji qanday kechishini esa faqat vaqt ko`rsatadi.