MARKAZIY OSIYO VA AFGO`NISTON: SURONLI TARIX

2014-yil yaqinlashar ekan hammaning diqqat e`tibori Afg`oniston qaramoqda. Ma`lumki, xuddi shu vaqtga kelib AQSH va NATO qo`shinlari Afg`on diyorini tark etishadi. Bu vaqt yaqinlashar ekan mintaqa xavfsizligi borasidagi xavotirlar ham kuchayib boryapti. Xo`sh, bu havotirlar qanchalik o`rinli? Bu savolga javob topish uchun tarixga nazar solishimizga to`g`ri keladi.

NATO va AQSHning chiqib ketishi Markaziy Osiyoga sezilarli ta`sir qiladi. Sababi Markaziy Osiyoni Afg`onistonga bog`lab turuvchi muhim vositalar ko`p. Birinchisi, geografik vosita. Turkmaniston, O`zbekiston va Tojikiston Afg`oniston bilan umumiy 2,000 km chegaraga ega.  Ushbu chegaraning katta qismi Afg`oniston sharqida joylashgan Tojikistonga tegishli: 1,344 km. Turkmaniston va O`zbekiston mos ravishda 744 va 137 kmli chegaralarga egalik qilishadi. Afg`on-Tojik chegarasining aksariyat qismi tog`li xududlardan o`tadi, shu sababli chegaralarni hammasi aniq belgilanmagan va qo`riqlanmaydi. Turkmaniston va O`zbekiston bilan chegaralarning ko`p qismi ham sahro hududidan o`tadi.

Markaziy Osiyo va Afg`onistonni bog`lab turuvchi ikkinchi vosita – demografik yaqinlikdir. Afg`oniston ko`pmillatli davlat bo`lib, pashtunlar 42 %, tojiklar 27 %, hazorlar 9 %, o`zbeklar 9 %, turkmanlar 3 % nisbatda mamlakat aholisini tashkil etadilar.  Tojik, o`zbek va turkman aholisi asosan mamlakat shimolida istiqomat qilib, alohida diasporalarni tashkil etishgan.

Markaziy Osiyo etnik guruhlari

Tarixan, Afg`oniston va Markaziy Osiyo aniq chegaralarga ega bo`lmagan. Ular o`rtasida faqat chegara, deb ataluvchi hududlargina mavjud bo`lib, bu hududlar ham doimiy janglar tufayli u yoki bu qo`lga o`tib turgan.

Afg`on va Pokiston etnik guruhlari

Aslida bir umumiy hudud bo`lgan mintaqa o`rtasidagi chegaralar “Buyuk O`yin” nomlanmish geosiyosiy o`zgarishlar ortidan 19-asrning boshlarida paydo bo`lgan. Rossiya Imperiyasining Markaziy Osiyoga bo`lgan e`tiborining kuchayishi Britaniya Imperiyasining Hindistonni egallab, undan tashqari hududlarga ham ko`z tikkan vaqtga to`g`ri kelib qolgan edi. Ikki o`rtadagi imperialistik manfaatlat to`qnashuvi tufayli hozirda Afg`oniston deya ataluvchi bufer zona yuzaga kelgani barchamizga yaxshi ma`lum.

Rus podsholigi qulab, Sovet Ittifoqi tashkil etilgandan so`ng, tarixda ilk marta Markaziy Osiyo Afg`onistondan chegaralar yordamida ajratib olindi. Sovetlarning 70 yildan ziyod hukmdorligi asrlar davomida deyarli bir millat bo`lib yashagan Afg`oniston va Markaziy Osiyo xalqlarini butunlay ajratib tashladi, ularning siyosiy va madaniy dunyoqarashlarida keskin tafovutlar paydo bo`lishiga sabab bo`ldi.

Biroq aloqalar abadiyga uzib qo`yilmagan edi. 1979-1989-yillardagi Sovetlarning Afg`onistonga bosqini tojik, o`zbek va turkmanlarning Afg`onistondagi etnik millatdoshlari bilan qaytadan aloqa o`rnatishlariga sabab bo`ldi. Sovet Armiyasi tarkibida katta miqdordagi markaziy osiyoliklar Afg`onistonga kirib keldilar. Til va madaniyat birligi omili tufayli  ikki mintaqa vakillari tez til topishib ketdilar va, xattoki, aksariyat markaziy osiyoliklarda afg`on mujohiddinlarining ta`siri ostida Sovet bosqiniga nisbatan nafrat paydo bo`ldi.

Sobiq Ittifoqning Afg`onistondan chekinishi va qulashi umuman o`zgacha muhit paydo bo`lishiga olib keldi. Markaziy Osiyo davlatlarining mustaqil bo`lishi Afg`onistondan ruslarning chiqib ketishi va AQSHning mujohiddinlarga ko`rsatayotgan yordamining birdan uzib qo`yilishi bilan bir vaqtga to`g`ri kelib qoldi. 

Anarxiya Afg`onistondagi radikal islamistlarni Tolibon nomi ostida maksimal cho`qqiga – hokimiyatga olib keldi. Sovetlarning anti-diniy siyosatiga qaramay Markaziy Osiyoda Islomning ta`siri cheksiz edi. Qo`shni davlatda dindorlarning hokimiyatga kelishi va to`satdan kelgan mustaqillik markaziy osiyolik islamistlarning uyg`onishiga katta ta`sir ko`rsatdi.

1994-yilga kelib Tolibon Afg`onistonning katta qismida o`z hukmronligini o`rnatishga muvaffaq bo`ldi. Tolibonni uzoq vaqt AQSH tomonidan dastaklangan va sovetlar bilan janglarda chiniqqan mujohiddinlar tashkil etardi. Bundan tashqari Saudiya Arabistoni kabi islomiy davlatlar Tolibonni zimdan qo`llab-quvvatlashni bir zumga ham to`xtatmagan edilar. Toliblarning diniy vajlari esa aholining katta qismi tomonidan qo`llanishiga zamin yaratdi. Natijada 1996-yili har ikkisi etnik tojik bo`lgan prezident Burhoniddin Rabboni va Mudofaa Vaziri Ahmed Shoh Massud qo`l ostidagi Qobul hukumati ag`darib tashlandi. Endilikda Tolibon hanuz qarshilik qilayotgan etnik tojik va etnik o`zbek hamda Hazor shialari istiqomat qiluvchi shimol tomon harakatlanib, Markaziy Osiyo chegaralariga yaqinlashib qolgan edi.

Tolibonning Afg`onistonni egallashi Markaziy Osiyoda yuz berayotgan keskin o`zgarishlar davriga to`g`ri kelib qoldi. Sovetlar butun ittifoqni markazlashgan tizimda boshqarganlari uchun post-sovet hukumatlarida o`z hududlarini to`g`ridan-to`g`ri boshqarishda hali tajribalari yetarli emas edi. Bundan tashqari xomashyo yetkazib berishga ixtisoslashgan, yetarli darajada sanoatlashmagan mintaqa davlatlarida Moskvadan keladigan subsidiyalarning to`satdan uzilib qolishi tufayli jiddiy iqtisodiy qiyinchiliklar ham yuzaga kelgan edi. Siyosiy va iqtisodiy qiyinchiliklar o`sha zahoti Tojikistonda aks-sado berdi – mamlakat ko`p yillik qonli urushga kirib qoldi.

Tojikistondagi fuqarolik urushida ko`plab guruhlar, mafkuralar to`qnash keldi (ushbu maqolalarda bu haqida batafsil yozilgan: TOJIKISTONNING UNUTILGAN FUQAROLAR URUSHI:SABABLAR va TOJIKISTONNING UNUTILGAN FUQAROLAR URUSHI: SABABLAR-2). O`zbekiston va Rossiya mos ravishda sekular va neo-kommunist tomonlarni qo`llagan bir paytda, aksariyat islomiy davlatlar va Afg`onistondagi tojiklar islomiy unsurlar ta`siri kuchli bo`lgan Birlashgan Tojik Muholifati va Tojikiston Islomiy Uyg`onish Partiyasi (TIUP)ni dastakladilar.

Tojik islamistlarini qo`llagan kuchlar ichida Juma Namongoniy va Tohir Yo`ldosh yetakchiligidagi O`zbekiston Islomiy Harakati (O`IH) ham mavjud edi. Bu shaxslarning ikkisi ham Namangan viloyatidan bo`lib, mustaqillikning ilk yillarida yangi o`zbek hukumatidan O`zbekistonda shariat qonunlarini o`rnatib, respublikani islomiy davlatga aylantirishni talab qilishgan, yangi prezident tomonidan qat`iy rad javobini olishgandan so`ng norozilik sifatida hukumat binolariga qurolli bosqinchiliklar, bir qancha portlashlar, qotilliklar va odam o`g`irliklarini sodir etishgan edi. 

Bu boshboshdoqliklardan so`ng hukumat xavfsizlik tizimlarining kuchli qarshiligiga uchrab, Tojikistonga qochib o`tishga majbur bo`lishadi. Biroq Tojikistonda ham islamistlar g`alaba qozonmaydilar. Imomali Rahmon boshchiligidagi Xalq Fronti hokimiyatga kelgandan so`ng TIUPga parlamentdan ma`lum joy ajratilgan bo`lsada, hukumatni asosan sekularlar egallab oldilar. Biroq yangi hokimiyat hali ojiz edi. Shu tufayli O`IH Tojikistonning tog`li Tavildara vodiysiga o`rnashib, 1999-2001-yillar mobaynida Farg`ona vodiysi va Qirg`izistondagi o`zbek eksklavlariga (eksklav haqida ushbu maqoladan ma`lumot olishingiz mumkin: ANKLAVLAR,EKSKLAVLAR – MARKAZIY OSIYONING “OLOVLI NUQTALAR”I (MI?)) qator xujumlar uyushtirib turdi.

Bu vaqt ichida tojik hukumati o`zini ancha tiklab olib, o`zbek islamistlariga qarshi bosimni kuchaytirdi. Natijada Namongoniy Afg`onistonga qochib o`tishga majbur bo`ldi. Uning Tolibon yetakchisi Mulla Muhammad Umar hamda al-Qoida rahbari Osama ben Laden bilan aloqalari bor edi. Tolibon zudlik bilan O`IHga boshpana berdi, evaziga o`zbek islamistlari Tolibon bilan yelkama-yelka jang qilishga rozi bo`lishdi.   

Bunga javoban Rabboniy va Massud boshchiligidagi tojiklar, general Abdul Rashid Do`stum yetakchilidagi o`zbeklar va Abdul Karim Xalilining hazorlari Tolibon hamda O`IHga qarshi “Shimoliy Ittifoq” nomi bilan ma`lum front tashkil qilishdi.

Natijada Afg`onistonda hokimiyat uchun kurashayotgan ikki yirik guruh yuzaga keldi. Shimoliy Ittifoq O`zbekiston, Rossiya va boshqa G`arb davlatlaridan ko`mak olayotgan bir paytda, Tolibonni O`IH va al-Qoida qo`llayotgan edi. Buning natijasi faqat qonli to`qnashuvlar, shafqatsiz urush va Markaziy Osiyo bilan chegaralarning mo`rtlashuvi bo`ldi. Bu esa mintaqaga istalgan vaqt to`g`ridan-to`g`ri tahdid va urush kirib kelishi ehtimoli yuqoriligini anglatar edi.

Faqatgina 2001-yilda AQSHning Afg`onistonga kirib kelishi mintaqa davlatlarining xavotirini nisbatan pasaytirdi. Amerikaliklarning xujumlari natijasida jangari guruhlar degredatsiyasiga uchray boshladilar. Markaziy Osiyoga to`g`ridan-to`g`ri xavf solib turgan islamistlar endi faqat o`z jonlarini saqlab qolish harakatiga tushib qoldilar.

Mintaqa davlatlarining bevosita hamkorligi, Rossiyaning hayrixohligi bilan AQSH qisqa vaqt ichida qator g`alabalarga erishdi. Qisqa vaqt ichida general Do`stumning qarorgohi bo`lgan Mozori Sharifdan tolibonlar xaydab chiqarildi. O`zbekiston, Tojikiston va Qirg`iziston hukumatlari NATOni kirib kelishi uchun imkoniyat yaratib berishdi. Mahalliy hukumatlarning logistik ko`magi bilan xalqaro qo`shinlar Afg`onistonga kirib kelishda deyarli qiyinchiliklarga uchramadilar.

Biroq AQSH bosqini Tolibon yoki O`IH yoda al-Qoidani to`la yo`q qilib yuborolmadi. Islamistlarning aksariyat qismi aholi yashamaydigan va jang qilish qiyin bo`lgan tog`li hududlarga chekindi yoki Pokistonga o`tib ketdi. Pokistonda esa ular deyarli xech qanday qarshiliklarga uchramadilar. Ta`siri katta bo`lgan Pokistonning pushtun jamoasi, Pokiston hukumatidagi aksariyat amaldorlar Tolibonni qayta kuch yig`ishi uchun sharoit yaratib berishdi. Natijada Pokiston Toliboni vujudga keldi.

O`IH va al-Qoida esa Pokistonda bunday madaniy-siyosiy ko`mak topa olmadilar, natijada vaqt o`tishi bilan ular ojizlasha bordilar.

Kuchsizlanish, o`z nazoratidagi hududlarni yo`qotish o`zbek islamistlarini qiyin ahvolga tushirib qo`ydi. Ular yashab qolish uchun ixtiyorlaridagi har qanday imkoniyatdan foydalanishga urindilar. Shu sababli 2000-2001-yillar davomida o`zbek hukumatini ag`darib, Halifalik tuzumini o`rnatish va shu yo`l bilan jon saqlab qolishga qaror qildilar. Biroq bu reja amalga oshmadi, O`IH jangarilari yanchib tashlandi.

Yanada ojizlanib qolgan o`zbek islamistlari endilikda taktikani o`zgartirishga majbur bo`ldilar. Katta xujumlar uyushtirishga ortiq imkoni qolmagan O`IH va Hizb ut-Tahrir 2004-yil Toshkentda qator portlashlar uyushtirib, 2005-yil  Andijonda hukumatga qarshi isyon tashkil qilishga urinib ko`rishdi.

Bunday harakat 2010-yil O`IH tomonidan Tojikistonda ham sodir etildi.

Bu vaqtga kelib O`IH va Hizb ut-Tahrir deyarli parchalanib ketgan, ularning yetakchilari Juma Namongoniy (2001) va Tohir Yo`ldosh (2009)lar AQSH havo hujumlarida xalok bo`lishgan edi. Har ikki guruh yangi yetakchilar qo`liga o`tib, milliy, g`oyaviy, strategik va taktik jihatdan turli guruhlarga bo`linib ketdi. Bu guruhlarning ba`zilari Pokistonda Tolibon yoki al-Qoida yoda turli qabilalar bilan hamkorlik qila boshladi.

Diniy ekstremizmning kuchsizlanishiga mintaqa davlatlarining harbiy harakatlari, olib borgan diniy va mafkuraviy siyosatlari ham katta omil bo`lib hizmat qildi.

2014-yil yaqinlashar ekan, yuqorida aytib o`tganimizdek, xavotirlar yana yuzaga chiqmoqda. Garchi ekstremistlarga jiddiy zarba berilgan bo`lsada, bu xavotirlar o`rinli. Xalqaro kuchlarning ketishi Tolibonning qayta jonlanishiga sabab bo`ladi. Chunki Afg`onistonda kuchli hokimiyat mavjud emas. Shuningdek, joriy prezident Hamid Karzayning muddati aynan 2014-yilda yakuniga yetadi. Bu esa o`zi shundoq ham beqaror afg`on hukumati ichida hokimiyat uchun kurashlarni avj oldirishi turgan gap.  

Yaqinda bo`lib o`tgan Tolibon va afg`on hukumati o`rtasidagi tinchlik o`rnatish borasidagi muzokaralar ham muvaffaqiyatsizlikka uchradi.

Yana bir e`tiborli jihat, O`IH Suriyadagi jihodda qatnashish niyatida emasligini e`lon qilib, bor e`tiborni mintaqaga qaratishi haqida bayonet tarqatdi. Darhaqiqat, o`zbek islamistlarining Shimoliy Afg`onistonda faollashib qolgani Qunduz va Taloqan voqealaridan ko`zga tashlanmoqda. Shuningdek, Tojikistonning Faryob, Balh va Badaxshoniga ham O`IH jangarilari suqilib kirganligi haqida ma`lumotlar paydo bo`lgan edi.

Bular Markaziy Osiyo davlatlaridan e`tiborni bir zum ham susaytirmaslikni, doimo ogoh bo`lishni talab qiladi. Bizning esa hozircha voqealar rivojini kuzatib borishdan boshqa choramiz yo`q.