“KUCHLI DAVLAT – KUCHLI JAMIYAT” DILEMMASI

Ukrain Inqirozi davom hanuz davom etayotgan bir paytda (hali yana uzoq davom etishi muqarrar) post-sovet davlatlaridagi muhim bir muammo, aniqroq aytganda, kamchilik yuzaga chiqib qoldi. Umuman olganda, ushbu muammo nafaqat post-sovet hududi, balki dunyoning boshqa davlatlari mavjudligini savol ostiga solib kelgan. Bu “Kuchli davlat – kuchli jamiyat” dilemmasidir.

Insoniyat taraqqiy etib borar ekan, kishilarning davlat boshqaruviga ta’siri orta bordi. Atigi bir necha asr oldin jahonning deyarli barcha davlatlarida amaldagi hukumat ichki va tashqi siyosatda mutlaq yakka hukmronlikka ega edi. Jamiyatning siyosiy hayotdagi o‘rni va davlat boshqaruvidagi ishtiroki o‘ta sustligicha qolgandi. Yangi o‘rta asrdan esa davlatlar va odamlar zich joylashgani sababli turli mafkura va g‘oyalarning to‘qnashuvi kuchaygan Yevropada kishilarning siyosiy ongi o‘sa boshladi. Endilikda odamlar hukumat faoliyatini savolga tuta boshladilar, siyosiy jarayonlarga o‘z so‘zlarini aytishni o‘rgana bordilar. Natijada Yevropa (ayniqsa, G‘arbiy Yevropa)da siyosiy ongi yuksalgan, faol aholi qatlami yuzaga keldi. Zamonaviy davrga kelib, Yevropa hukumatlari aholi oldida hisob berishga majbur bo‘lib qoldilar, avtoritarizm deyarli barham topdi.

Yevropadan Sharqqa qarab esa yuqoridagi vaziyat boshqa o‘zanda shakllana bordi. Aholisi zich bo‘lmagan, turli g‘oyalar, mafkuralarning ayovsiz to‘qnashuviga guvoh bo‘lmagan, mavjud dinlari reformaga uchramaganligi sababli Yevropadek “qaynar qozon”ga aylana olmagan Sharqda siyosiy ong yetarlicha taraqqiy etmadi, xatto ayrim hududlarida shakllanmadi ham. Shu sababli avtokratiya, qattiqqo‘l rejimlar zamonaviy davrgacha Sharqda yashab keldi va yashamoqda.

Zamon taqozosi bilan Sharqqa ham demokratiya konsepsiyasi kirib keldi. Bu jarayon, ayniqsa, SSSR qulagandan so‘ng zabtiga oldi. Yangi tashkil topgan milliy davlatlarning barchasi rasman demokratiyani o‘z yo‘li sifatida tanlashdi va jahonga e’lon qilishdi. Biroq shu o‘rinda kuchli bir dilemma yuzaga chiqdi. Sharqliklarning siyosiy ongi davlat boshqaruvida ishtirok etishchalik rivojlanmagan, sodda qilib aytganda, kishilar siyosiy jihatdan hali pishib yetilmagan edilar. Natijada post-sovet davlatlari va boshqa Sharq hukumatlari tashabbusni o‘z qo‘llariga oldilar. Bu esa davlatning yashab ketishi uchun yagona imkoniyat edi. Ammo demokratiyani bayroq qilib ko‘tarib, amalda bor qudratni o‘z qo‘liga to‘plagan hukumatlar o‘z aholisining siyosiy ongi o‘sishida asosiy to‘siqqa aylanib qoldi. Ko‘rinib turgandek, Sharq Sharqligicha qoldi.

Sharq davlatlari (ushbu o‘rinda asosan post sovet davlatlari ko‘zda tutilmoqda. Sharqiy Osiyo davlatlari bundan mustasno) uchun hozirgi mavjud zamonda, avvalo, kuchli hukumat zarurligini xech kim inkor qila olmaydi. Biroq Ukrain Inqirozi kuchli jamiyat davlat mavjudiyatida qanchalik muhim rol o‘ynashini yana bir bor isbotladi. Ukrain xalqi, ayniqsa, “maydonchilar” Yanukovich hukumatiga qarshi chiqish qilar ekan, kishida go‘yoki siyosiy jihatdan uyusha olgan jamiyatdek taassurot qoldirgan edi. Lekin Qrim masalasi o‘rtaga chiqishi bilan ukrainaliklar siyosiy ong jihatdan hanuz oqsashi, bu borada boshqa Sharq xalqlaridan deyarli farq qilmasligi va qanchalik parokanda ekanligi yaqqol ma’lum bo‘ldi. Davlat ojizlanib qolgan vaqtda jamiyat boshqaruvni o‘z qo‘liga olishning uddasidan chiqmadi. Buning oqibatida Rossiya Qrimni osongina o‘z hududiy tarkibiga qo‘shib oldi.

Bunga qarama-qarshi ravishda Rossiyada kuchli hukumat mavjud. Ammo bu kuchli hukumat Rossiya kelajagi barqarorligini abadiy ta’minlaydi yoki kuchli hukumat saqlanib qoladi, degani emas. Buning uchun zamonaviy Rossiyada kuchli hukumat paydo bo‘lgungacha davr, ya’ni Yeltsin hukumati davrini eslash kifoya. Bu o‘n yillik davomida Rossiya deyarli anarxiya holatida yashadi, davlatning deyarli barcha funksiyalari falajlanib qoldi, mamlakatda separatizm avj oldi. Bu faqatgina xalqning siyosiy ongi rivojlanmaganligi, kuchli jamiyat shakllanmaganligidan dalolat edi. Putinning avtoritar siyosatigina Rossiyani muqarrar xalokatdan asrab qoldi. Biroq Putin rejimi ham abadiy emas. Ushbu rejim istiqbollari haqida “PUTINDAN KEYINGI ROSSIYA” maqolalar seriyasida fikrlashgan edik. Demak, Putindan so‘ng Rossiya Qrim kabi istalgan hududini osonlikcha qo‘shib olish qudratiga ega bo‘lolmasligi, xatto o‘z hududiy yahlitligini saqlab qola olmasligi, uning tarkibidan chiqib ketuvchi birinchi hudud aynan Qrim bo‘lishi ehtimoli yuqori.

Kuchli hukumat har doim ham davlat yahlitligi va barqarorligini saqlay olmas ekan, o‘z navbatida kuchli, uyushgan jamiyatga ehtiyoj tug‘iladi. Hukumat o‘z vazifasini bajarishga ojizlik qilgan vaqtda jamiyat boshqaruvni o‘z qo‘liga olishi lozim. Kuchli jamiyat qanchalik muhim bo‘lmasin, Sharqda avtoritarizmning barham topishi mushkul masala.