SURIYAGA SAYOHAT

Bugun biz sizlarni ajoyib, lekin g`amgin bir sayohatga chorlamoqchimiz. Qanday sayohat ekan deysizmi? Bu Suriyaning yaqin o`tmishiga qisqa nazar. Ushbu maqolamiz oldingilaridan farq qiladi. Biz uslubimizga biroz yangilik qo`shishga qaror qildik, ya`ni karikaturalar. Hayron bo`layotgan bo`lishingiz mumkin: “Geosiyosatga yumorning nima aloqasi bor?” Biz karikaturalar orqali ayni damdagi Suriya inqirozining asl ildizlarini ko`rsatib berishga urindik.

Oxirgi o`n yillikdagi jahon siyosiy maydoni ko`plab davlat to`ntarishlari, mintaqaviy inqirozlarga guvoh bo`ldi. Ukraina, Qirg`iziston, arab dunyosidagi inqiloblar bularning eng mashxurlaridir. Inqiloblar yuz berar ekan, bu talato`plar mamlakat tashqarisidagi kuchlar tomonidan uyushtirilayotganligi haqidagi gaplar har tomonda urchib ketdi. Go`yoki, tashqaridagi “buzg`unchi” kuchlar mamlakat ichkarisiga turli yo`llar bilan suqilib kirib, “osuda va faravon hayot”ga rahna solayotganmish. Xo`sh, bu kabi gaplar qanchalik haqiqatga yaqin?

Biz bu safar e`tiborni xuddi shu narsani tahlil qilishga qaratdik. Buning uchun Arab Bahorining achchiq va tuganmas inqirozi bo`lib kelayotgan Suriyani misol qilib oldik. 

Maqoladagi karikaturalar Suriyaning achchiq o`tmishini ko`rsatib beruvchi “Xarobaga Yo`l” loyihasidagi karikaturalarga asoslangan. Suriyaning yaqin moziyiga nazar solish orqali bir narsani aniqlashtirib olish mumkin: Bashar al-Assad va Assadlar oilasi aslida kim o`zi? Bashar al-Assad jahondagi “buzg`unchi” kuchlarning manfaatlari deb jabr ko`rayotgan millat qahramonimi yoki Suriyani shunday ayanchli ahvolga solib qo`ygan uquvsiz “diktator”?

Minglab kitoblarga ham joy bo`lmaydigan Suriyaning asl zamonaviy tarixi shu qisqagina, lekin inqirozning sabablarini anglab yetishga undaydigan maqolada yoritib berishga harakat qilingan. Demak, Sayohatga Marhamat!

HAFEZ AL-ASSAD

Hafez al-Assad, amaldagi prezident Bashar al-Assadning otasi, Suriyaning mustaqil davlat sifatidagi qisqa tarixida eng muhim o`rin egallaydigan shaxsdir. Hozirgi Suriyaning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiiy hayotidagi deyarli har bir jihat mamlakatni 1970-yildan to vafotiga qadar, ya`ni 2000-yilgacha “temir musht” bilan boshqargan Hafez tomonidan shakllantirilgan.

Hafez Suriyadagi qudratli odamlarning avlodi edi. Uning bobosi Sulaymon kuchliligi, jasorati va merganligi bilan hurmatda edi. Odamlar uni “al-Vahhish” (“Yovvoyi odam”) deb atardilar va bu laqab shu darajada odamlar ongiga singib ketadiki, Sulaymon uni o`z familiyasiga aylantiradi. Uning o`g`li Ali Sulaymon ham otasining qaynoq fe`l-atvorini meros qilib olgan edi. U o`z oilasining obro`sini tog`li Alevit qabilalari orasida yuksakka ko`tarishga erishadi. Ali Sulaymon oilasining martabasi oshib boradi va 1927-yilda qabila oqsoqollarining maslahati bilan bu oila “al-Assad” (“Arslon”) nomini familiyia qilib oladi.

Al-Assadlar oilasining tarixiga bag`ishlangan “Assad: O`rta Sharq uchun kurash” asarining muallifi Patrik Sillga ko`ra, Hafez Suriyaning shimoliy-sharqida joylashgan, “yuzlab paxsa va tosh uylardan tashkil topgan, na masjidi, na cherkovi, na do`koni, na oshxonasi va biror ravon yo`li bo`lmagan” Qadraha qishlog`ida dunyoga kelgan. Qishloq odamlaridan juda kamchiligi savodli edi, biroq Hafezga omad kulib boqadi. U yaqin-atrofdagi fransuz kolonial boshlang`ich maktabida ta`lim olishga muvaffaq bo`ladi. 16 yoshida dunyoviy, pan-arab Baaz partiyasiga a`zo bo`lib kiradi. Tez orada u Baaz adabiyotlarini tarqatish, o`z uyida maxfiy yig`inlar tashkil qilish va raqobatchi guruhlar hamda politsiyaga qarshi kurash olib boorish kabi harakatlari ortidan partiyaning eng muhim a`zolaridan biriga aylanadi.

Hafez 1963-yilda baazchilarni mahkama bilan yuzlashtirgan davlat to`ntarishida muhim rol o`ynaydi. Uch yildan so`ng Hafez yana bir to`ntarishda qatnashadi, natijada Mudofaa Vaziri darajasiga ega bo`ladi. Oradan to`rt yil o`tib, u yana bir to`ntarishni amalga oshiradi. Bu to`ntarish orqali u o`z yo`lida turgan har qanday to`siqni supurib tashlashga erishadi va umrining oxirigacha Suriya prezidentiga aylanadi.  

Suriyaning qattiqqo`l rahbari yo`lidagi har qanday qarshilik va muholifatni yo`q qilish orqali mamlakatning oldingi rahbarlari boshiga tushgan ko`rgiliklardan omon qolishning uddasidan chiqa oladi. Hafez siyosiy boshqaruvni markazlashtiradi, konstitutsiyani o`zgartiradi va Sovet Ittifoqi bilan qalin aloqalar o`rnatadi.

Hafez qo`l ostidagi media va kuch ishlatar tizimlar yordamida tinimsiz propagandalar olib borib, o`zini millat markazidagi shaxsga aylantirishga muvaffaq bo`ldi. U mamlakatning har bir burchagini kuzatib turadigan kuchli mahfiy xizmatni tashkil qilib, sovet uslubidagi shaxsga sig`inish rejimini o`rnatdi. Butun mamlakat uning xaykallariyu portretlari bilan to`lib toshdi. 1982-yilda Hafez al-Assad Suriyaning to`rtinchi eng yirik shahri, Hamada minglab sunniylarni shafqatsizlik bilan qirishga buyruq berdi, bir yil o`tar-o`tmas o`z ukase Rifat tomonidan uyushtirilgan davlat to`ntarishini bostirdi.

Xulosa qilib aytganda, Hafez bir diktator qilishi mumkin bo`lgan hamma narsani oshig`i bilan amalga oshirdi. U 30 yillik avtoritar boshqaruvi davomida Suriya xalqiga qarshi shunday jinoyatlarni amalga oshirdiki, millat tomonidan xar qanday jazoga loyiq edi. Biroq Hafez al-Assadga omad kulib boqdi: u bunday jazolardan omon qolib, 2000-yilda yurak xurujidan osongina o`lim topdi.  

BASHAR AL-ASSAD

Bashar al-Assad otasi mamlakat oliy rahbariga aylanishidan roppa-rosa besh yil oldin, 1965-yilda poytaxt Damashqda dunyoga kelgan. Besh farzandning uchinchisi bo`lgan Basharning bolaligi shohona o`tgan. Suriyaning bo`lajak rahbariga nisbatan atrofdagilarning e`tibori kamroq edi. Hammaning og`zida uning akasi Basel bo`lib, xarizmatikasi, o`ziga ishonganligi bilan aynan u Hafezning vorisi sifatida ko`rilardi. Bashar esa uyatchan va siyosatga qiziqmasdi.

Bashar o`rta maktabni 1982-yilda tamomladi va harbiy doktor bo`lishga qaror qildi. Maqsadini amalga oshirish uchun Londondagi Western Eye Hospitalning  oftalmologiya fakultetiga yo`l oldi. 

1994-yilda Basharning hayoti butunlay o`zgarib ketadi, akasi Basel avtoxalokatda vafot etadi. Endilikda butun e`tibor xech kim kutmagan vorisga qaratiladi. Baselning dafn marosimi tugashi bilanoq Basharning prezidentlikka tayyorgarlik davri boshlanadi: u harbiy akademiyaga joylashadi va marhum akasining ofisida ishlay boshlaydi.

Hafez al-Assad ham 2000-yil 10-iyunda vafot etadi. 34 yoshli bo`lajak prezidentning oldida bir muammo paydo bo`ladi: hokimiyatni qonuniy egallash uchun uning yoshi yetmas edi. Buning imkoni tez orada topiladi, parlament prezidentlikka nomzodning yoshini 34 yoshgacha minimallashtiradi. Ana shundan so`ng “adolatli” saylovlar o`tkaziladi va 2007-yilda Suriya xalqi Bashar al-Assadni yana bir bor “qayta saylaydi”.

Prezident bo`lishini xech kim tahmin qilmagan Bashar davlatni shu paytgacha qoyillatib boshqarolmadi. Ko`pchilikning fikricha, unda marhum akasidagidek xarizma va ishonch yetishmaydi. 1983-yildagi davlat to`ntarishi amalga oshmay mamlkatdan qochib ketgan Basharning amakisi Rifat jiyani haqida CNNga shunday degandi: “Bashar rejim uning nomidan nimaga qaror qilsa, faqat shunga ergashadi.”

Balki Bashar al-Assaddan yaxshi doktor mumkin edi, lekin u yaxshi davlat rahbari bo`lolmagani aniq. U haqida Suriyaning sobiq Bosh Vaziri Abdul Halim Haddamning so`zlariga quloq tutamiz: “Siz erta tongda u bilan nimanidir muhokama qilishingiz va ikklangiz bir qarorga kelishingiz mumkin, lekin tushdan so`ng boshqa birov kelib, uning fikrini o`zgartirib ketishi juda oson.”

To`satdan kelgan oliy lavozim va uning uquvsizligi Suriyani shu ahvolga boshlab keldi. So`nggi paytlardagi Bashar al-Assadning harakatlari shundan dalolat bermoqdaki, u mamlakatni saqlab qolish uchun emas, balki o`z jonini saqlab qolish uchun kurashmoqda. Bashar xech qachon prezident bo`lishga harakat qilmagandi, odamlar ham uni bo`lajak rahbar sifatida ko`rishmasdi. Barcha tahminlar haqiqat bo`lib chiqdi: Bashar al-Assad “yaxshi” diktator bo`lolmadi.

Suriya ko`chalarida hukumat va isyonchilar o`rtasidagi janglar davom etarkan, ehtimol, ayni damda Suriya prezidenti Bashar al-Assad o`z xonasiga biqinib olib, Kaddafiy va Saddamlarning taqdirini yodga olgan holda, o`ziga-o`zi: “Nimalar bo`lyapti? Axir men shunchaki ko`z doktori bo`lmoqchidim-ku?!” deyayotgandir…

FUQAROLIK HUQUQLARI VA FAVQULODDA QONUN

Tarixdan ma`lumki, Suriya xech qachon inson huquq va erkinliklari uchun namuna davlat bo`lmagan. Kolonial davrda fransuzlar suriyaliklarni xech qanday sudsiz qatl qilar va “jinoyatchilar”ning jasadlarini namoyishkorona Damashqning markaziy maydoniga terib qo`yishardi. Ikkinchi Jahon Urushidan keyin suriyani boshqargan Adib Shishakli mustaqil gazetalarni taqiqlab qo`ydi, muholifat va etnik ozchilik a`zolarini ta`qib ostiga oldi. 1963-yilda hokimiyatni egallagan Baaz partiyasi Favqulodda O`tish hukumatini shaklllantirdi. Bu hukumat chiqargan “Favqulodda Qonun” xavfsizlik kuchlariga cheksiz imkoniyat berardi. Bu qonunni ro`kach qilgan kuch ishlatar tizimlar xavfsizlik vajidan har qanday fuqaroviy erkinliklarni cheklar edilar, odamlar asossiz xibsga olinar va sud hukmisiz qamoqqa tashlanardi. Qanchalik g`alati eshitilmasin, bu qonun 2011-yil apreligacha rasman amalda bo`ldi.

Suriya Inqirozi boshlangandan so`ng esa hukumat xavfsizlik kuchlariga namoyishlarni har qanday yo`l bilan bo`lsada bostirishga buyruq berdi. Bu buyruq esa vaziyatni yanada keskinlashtirib yubordi, xolos.  

DAMASHQ BAHORI

Bu “bahor” kun kelib Suriyaga kelishi haqida 2000-yillar boshida xech kim o`ylamas edi. Suriyaliklarning yangi, g`arbcha ta`lim olgan rahbardan umidlari katta edi. Butun mamlakat o`rnatilgan avtoritar rejim tugatilib, demokratiya qaror topdirilishi haqida orzu qilardi. Bashar siyosiy mahbuslar uchun haqiqiy “do`zax” hisoblangan Mezzeh qamoqxonasini yopish mumkinligi haqida gapriganidan so`ng millat faollariga yanada jon kirdi. Ular bu taklifni olqishlab, yangi-yangi islohotlar loyihasini ishlab chiqishga kirib ketishdi. Afsuski, ularning quvonchi uzoqqa cho`zilmadi…

2001-yilning avgustidan islohotlar tarafdorlari “konstitutsiyaviy tuzumni g`arazli fikrlar bilan ag`darish” va “irqiy hamda sektaviy ayirmachilikni targ`ib qilish” aybi bilan xibsga olina boshlandi.

Ayni vaqtdagi fuqarolar urushida o`sha paytda maqsadlari amalga oshmay qolgan islohotchilar ham harakat qilishayotgani aniq. Biroq dunyoviy tuzum tarafdori bo`lgan isyonchilar bilan bir qatorda jihodchilar ham hukumatga qarshi kurash boshlar ekan, odamni yuragi yana g`ash tortadi. Agar diniy unsurlar (ular haqida oldingi maqolalarimizda ma`lumot bergan edik) ustunlikni qo`lga kiritgudek bo`lsa, Suriyada xech narsa o`zgarmasligi aniq. Dunyoviy avtoritar rejim shunchaki diniysi bilan almashadi, xolos.

ROSSIYA

Ma`lumki, Rossiya Suriyaning azaliy va eng qudratli ittifoqdoshi hamda ayni damda Assadning eng so`nggi “suyangan tog`”i hisoblanadi. Rossiya va Xitoy Suriyaga qarshi kiritilayotgan har qanday BMT sanksiyasiga  veto qo`yayotganligi ham hammaga ma`lum.

Ruslar haligacha Assadga qurol sotishni to`xtatganlari yo`q. Kreml va Damashq o`rtasidagi eng so`ngi qurol savdosi shu yilning yanvarida bo`lib, unda Suriyaga qiymati 550 mln dollarlik 36 ta qiruvchi samalyot jo`natildi.

Damashqning Moskva bilan iliq aloqalari Sovuq Urush davriga borib taqaladi. 1950-yillarda Nikita Xrushchev arab dunyosida tobora geosiyosiy o`yin markaziga aylanib borayotgan Suriyaga 200 mln dollar miqdorida “beg`araz” yordam xadya qiladi. SSSR-Suriya munosabatlari 1970-yildagi Hafezning muvaffaqiyatli davlat to`ntarishidan so`ng yanada qalinlashadi. SSSR AQSHdan ko`mak olayotgan va borgan sari O`rta Sharq mintaqasida ta`sirini oshirib borayotgan Isroilga qarshi Suriyani qurollantira boshlaydi. Bunday qurollantirish bizning zamonamizgacha davom etib kelmoqda. 2011-yilda Rossiya Assadga qiymati 1 mlrd dollardan ortiq bo`lgan qurol-yarog` sotganligi ma`lum.

Qurol-yarog` aloqalarining geosiyosiy muhimligi Tartus dengiz bazasi bilan bog`liq. 1971-yilda Hafez al-Assad ruslarga bu hudduda harbiy baza qurishga izn bergan edi. Ushbu baza hozirda Rossiyaning Sobiq SSSR hududidan tashqarida saqlanib qolgan yagona harbiy istehkomi hisoblanadi. Xuddi shu sabablar uchun Assad Rossiya uchun qadrli hisoblanadi. Putinning “nazari”ga tushgan bu “yaxshi bola” asosiy qurol xaridori bo`lishidan tashqari ruslarga mamlakati hududidan yadro qurolini saqlash uchun joy berishi mumkinligi bilan ham “ardoqlanadi”. Shu sababli Rossiya hanuz Assad diktaturasini qo`llab kelmoqda.

LIVAN

Rossiya bilan munosabatlariga o`xshamagan holda Suriya-Livan munosabatlari 1920-yilda ayro tushgan. Livan shu yili Yevropa qudratlari tomonidan Suriya tarkibidan ajratib olingan edi. shu davrdan boshlab Suriya va Livan aloqalari keskinlashib ketdi. Suriya nisbatan kuchsiz Livanga 1976-yildan to 2005-yildagi “Kedr Inqilobi”ga qadar harbiy ta`sir o`tkazib keldi. Bu inqilobdan so`ng Suriya qo`shini Livandan haydab chiqarildi.  Biroq Suriya razvedkasi haligacha Livanda harakat qilmoqda. Yaqinda livanlik yuqori darajali amaldorlarning o`limida ham Damashq josuslari qo`li borligi tahmin qilingan edi.

Shundoq ham doim keskin bo`lib kelgan bu ikki davlat aloqalari inqirozdan so`ng yanada chigallashib ketdi. Livan hukumati ikki katta guruhga: Assad rejimi va isyonchilar tarafdorlariga bo`linib ketdi. Ayni damda Damashq rejimi tarafdorlarini Livandagi Hezbulloh guruhi nazorat qilmoqda. Ko`pgina tahlilchilarning fikricha, Bashar al-Assad Hezbullohni moliyaviy tomondan ta`minlamoqda, buning evaziga guruh o`z a`zolarini Assadni himoya qilish uchun Suriyaga yashirincha jo`natmoqda.

Bundan tashqari Assad tarafdori bo`lgan ayrim livanlik siyosatchilar Suriya bilan qo`shilish g`oyasini ham ilgari surishmoqda. Shu o`rinda aytib o`tish joizki, Suriya Livanni xech qachon mustaqil qo`shni davlat sifatida ko`rmagan, uni doim o`zining bir bo`lagi, deb hisoblab kelgan.

So`nggi paytdagi vaziyat shuni ko`rsatmoqdaki, Suriyadagi fuqarolar urushi Livanga ham ko`chyapti. Yaqinda Livanning shimoliy shaharlaridan biri Tripolida isyonchilar tarafdorlari bo`lmish sunniylar va livanlik alavitlar o`rtasida bo`lib o`tgan otishma ham buni tasdiqlamoqda. Poytaxt Bayrutda ham rejim va isyonchilar tarafdorlari o`rtasida tez-tez qisqa to`qnashuvlar sodir bo`lmoqda. (Bu holatni keyingi maqolalarimizda batafsil yoritishga harakat qilamiz.)

KURDLAR

Kurdlar Suriyadagi eng katta etnik guruh bo`lib, ularning norasmiy soni 2 mln atrofida. Ularning asosiy qismini dunyoviy qarashga ega sunniylar tashkil qilib, deyarli 7 asrdan beri Suriyaning shimolida yashab kelishadi.

1960-yilda hukumat kurdlarning fuqaroligini tan olishni bekor qilgan so`ng, bu xalqning hayoti yanada og`irlashdi. Ularning xech qanday fuqarolik maqomiga ega emasligi furarolik huquqlarini xar qanday ko`rinishda toptalishiga yo`l ochib berdi. Kurd tili, madaniyati taqiqlab qo`yildi, minglab kurd faollari Assadlar qamoqxonasida izsiz yo`q bo`lib ketdi. Bunday to`xtovsiz repressiyalar 1986-yilda isyonga boshladi. Minglab kurdlar Damashqqa to`planib, Navro`z bayramini nishonlash orqali o`z noroziliklarini izxor etdilar. Bu namoyish shafqatsizlarcha bostirildi.

O`tgan yilning iyul oyida hukumat armiyasini kurd yerlaridan tobora jiddiy tus olayotgan Aleppo va Damashqqa olib ketgan so`ng kurdlar ozodlikka erishish uchun imkoniyat paydo bo`lganini anglab yetdilar. Tez orada Milliy Himoya Bo`linmasi tashkil qilinib, bu guruh kurd shaharlarid o`z nazoratini o`rnata boshladi. Shaharlardagi davlat amaldorlari uy qamog`iga tashlandi.

Biroq bu bilan kurdlar ham fuqarolik urushida qatnashyapti, deb bo`lmaydi. Ular hukumatdan nafratlangan bir paytda, islomiy davlat o`rnatish ehtimoli bo`lgani uchun isyonchilar bilan ham aloqa qilishmaydi. Bundan tashqari isyonchilarning Turkiya tomonidan qo`llanilishi ham kurdlarning ular bilan aloqaga kirishdan tiyib turadi (Turkiya va kurd munosabatini oldingi maqolalarimizda batafsil yoritganmiz).

Shu tufayli Turkiya Assadga ultimatum qo`ygan: agar Suriya hukumati mustaqil kurd harakati yoki PKK(Kurdiston Ishchi Partiyasi)ning mamlakat hududidagi faoliyatiga yo`l qo`yib bersa, Turkiya hujumga o`tadi.

Qisqa qilib aytganda kurdlarning asosiy maqsadi – ikki o`rtadagi ayovsiz olishuvdan omon qolish. Mustaqil davlat tuzish rejasi esa hali-beri amalga oshmaydigan ko`rinadi. 

YAHUDIYLAR

2005-yilda AQSH Davlat Departamenti Suriyada 80 ta yahudiy istiqomat qilishini qayd etgandi. Yahudiylar Suriyada og`ir hayot, masalan, tahdidlar, qo`shimcha og`ir soliqlarga qaramasdan 2000 yil davomida yashab kelishadi. Yahudiylarning Suriyaga ommaviy ko`chib kelishi, asosan, 1400-yillarda bo`lib o`tgan. O`shanda yahudiylar inkvizitsiya ta`qibidan qutulish uchun Suriyaga qochib kelishgan edi, biroq ular panoh vazifasini o`tovchi davlat tanlashda qattiq yanglishishdi.

1948-yilda Isroil tashkil topgunga qadar Suriya yahudiylarining hayoti mashaqqat bilan davom etib kelayotgan edi. Arab-Isroil urushida Isroil Suriyaning tanobini tortib qo`ygandan so`ng, hukumat yahudiylarning erkinligini cheklovchi bir qancha qonunlarni bekor qilishga majbur bo`ldi. Bu qonunlar yerga egalik huquqi, mashina xaydash va telefon ishlatishni taqiqlardi. 1967-yildagi 6 Kunlik Urushdagi Isroilning g`labasidan so`ng Suriyaning Qamishli shahrida 57 ta yahudiy mahalliy aholi tomonidan vaxshiylarcha o`ldirildi.

Hafez davriga kelib yahudiylarning hayoti yanada og`irlashdi. Ular mamlakatni u boshidan bu boshiga borishlari uchun 300 dan 1000 dollargacha pulga egalik qilishlari shart edi. Ko`pchilikning bunga qurbi yetmas va natijada yahudiylar Suriyadan chiqib keta olmas edilar. 1972-yilda “Miss Judi” laqabi bilan tanilgan huquq faoli Judi Feld Kar turli yo`llar bilan yahudiylarni yashirincha mamlakatdan olib chiqib ketish amalini boshladi. Natijada 3000 dan oshiq yahudiy o`zlari uchun zindonga aylanayozgan mamlakatdan aylanma yo`llar bilan qochiq ketishga muvaffaq bo`ldi. Faqatgina 1977-yilga kelib, AQSH prezidenti Jimmi Karterning bosimi tufayli Hafez yahudiylarga mamlakatdan erkin chiqib ketish huquqini berishga majbur bo`ldi. 

1994-yilda Isroil hukumati Suriyadan yahudiylarni yashirincha olib chiqish ishlariga boshchilik qilganligini tan oldi. Umumiy hisobda Isroil 4000 yahudiyni olib chiqishga muvaffaq bo`lgan, atigi 300 yahudiy sog`ligi tufayli Suriyada qolishga majbur bo`lgan. Mamlakatdan chiqib ketgan yahudiylarning hech biri qaytib kelmagan. Ayni damda Suriyada atigi 16 ta yahudiy istiqomat qiladi.

JIHODCHILAR

Hozirgi kunda Suriyada jang qilayotgan isyonchilarning qanchasi jihodchi, qanchasi tashqaridan kelgan jangchilar ekanligi haqida biror ma`lumot yo`q. G`arb matbuoti Livan, Liviya va Ko`rfazbo`yi mamlakatlaridan kirib kelganlar sonini oshirib ko`rsatishi bu boradagi hisob-kitoblarni yanada chalkashtiradi.

Mutassib diniy qarashga ega va shahid bo`lish “orzusi”da yonib yashovchi jihodchilarning rahm-shafqatsiz jang qilish uslubi muholifat orasida mashxur bo`lib bormoqda. Ularning ta`siri ostida sekular qarashga ega Ozod Suriya Armiyasi a`zolari ham radikallashib boryapti. Buning natijasida oddiy xalq rahm nimaligini bilmaydigan qurolli guruhlar dastidan uylarini tashlab ketishga majbur bo`lishmoqda. Ko`plab Suriyalik yoshlar omon qolishning yo`li sifatida isyonchilarga qo`shilishni tanlashyapti.

MEDIA

Suriyada shu choqqacha biror mustaqil OAV bo`lmagan. “Ommaviy norozilikka sabab bo`luvchi, xalqaro aloqalarga xalaqit beruvchi, davlat va millat yahlitligiga rahna soluvchi, milliy iqtisodiy yoki valyuta tizmini izdan chiqishiga ta`sir o`tkazuvchi” har qanday media ko`rinishi taqiqlab qo`yilgan. Matbuot 1960-yildan buyon to`laligicha davlat tomonidan boshqarib kelinadi. 2001-yilda xususiy media faoliyatiga ruxsat berildi, lekin ular tarqatadigan har qanday axborot hukumatning jiddiy senzurasidan o`tar va ular amalda to`laligicha davlatga qaram edilar.

2011-yilning fevralida Misrda namoyishlar boshlangandan so`ng, shundoq ham erkin bo`lmagan internet yanada bo`g`ib tashlandi. Hattoki, Facebook va Youtube kabi dunyoga mashxur saytlarga ban qo`yildi. Ayni paytda Suriyada internetdan foydalanish imkoniyati juda cheklanganligi bois mamlakat ichkarisidagi real vaziyat qanday ekanligi haqida yetarlicha tasavvurga ega emasmiz. Suriya tom ma`noda tashqi dunyodan butunlay uzilib qolgan.

Inqirozdan oldin Suriyada televideniening ahvoli ham xavas qilgudek emas edi. Har bir kanal hukumatga qarashli Suriya Arab Televideniesi va Radio To`lqinlar Komissiyasi tomonidan nazorat qilinar, atigi ikkita sun`iy yo`ldosh kanali mavjud edi. Sanoqli xususiy kanallar ham siyosiy mahbus “maqomi”ga ega bo`lib qolmaslik uchun uzatayotgan axborot va ko`rsatuvlarini sinchkovlik bilan, qayta-qayta tekshirib chiqishar edi.    

So`nggi paytda televidenie deyarli falajlanib qoldi. O`tgan yilning iyunida al-Assadning o`ziga tegishli bo`lgan Al-Ixbariya telekanali binosiga isyonchilar xujumj uyushtirib, 7 xodimni o`ldirishgan edi.

Arab Ligasiga a`zo davlatlarning tashqi ishlar vazirlari mintaqada Suriyadan keluvchi sun`iy yo`ldosh kanallarini taqiqlashga qaror qilishgan. Bundan asosiy maqsad Assad propagandasining yoyilishiga yo`l qo`ymaslikdir.

“YERTO`LA MATBUOT”

Hukumat barcha median boshqarishiga qaramay, suriyaliklar doimo hukumat chig`irig`idan o`tmagan axborotlarga tashna bo`lib kelgan. Bu ehtiyoj bora-bora “yerto`la matbuot”, ya`ni yashirin bosmaxonalar yoki oddiy uy printerlarida chop etilgan anti-hukumat tarqatmalarning paydo bo`lishiga olib keldi. 

Matbuotning bu kabi o`ziga xos ko`rinishi uzoq vaqt yashirin muholifat uchun minbar vazifasini o`tadi.

Shunday matbuotdan biri “Hurriyat” gazetasi bo`lib, uning sonlari yarim tunda “yulduzni benarvon uradigan” yosh yigitlar tomonidan obunachilarga yashirincha yetkazilib berilgan. Hurriyatning bosh muharriri Karim Laylahga ko`ra, eltuvchilar shunchalik chaqqonlik va aniqlik bilan ishlashganki, hukumatning ziyrak “ko`z”lari shu paytgacha ulardan ikkitasini tutishga muvaffaq bo`lgan xolos.

“Hurriyat” kabi gazetalarning fuqarolik urushiga qadar ta`siri katta bo`lgan. Aynan shu matbuot tufayli aholining siyosiy jihatdan faol va ziyoli qismi “elak”dan o`tkazilmagan ma`lumot hamda fikrlarni o`qishga muvaffaq bo`lishdi.

SHAHAR HAYOTI QISHLOQ HAYOTIGA QARSHI

Arab Bahoriga sabab bo`lgan ko`pgina namoyishlar kabi Suriya Inqilobi ham  qishloq hududlarda paydo bo`ldi. Yozilmagan ijtimoiy qonunlarga ko`ra dunyoning qaysi burchagida bo`lmasin qishloq hayoti shaharlarnikiga qaraganda doim og`irroq bo`lgan. Suriya ham sayyoramizning bir a`zosi sifatida bu qonun-qoidalardan mustasno emas. Arab Bahori epkini O`rta Sharq bo`ylab yoyilar ekan, Suriya qishloqlaridagi aholi yaxshi hayotga ega bo`lish yo`lidagi kurashga o`zlarida jasorat topdilar va ko`chalarga chiqa boshladilar. Ularga qarama-qarshi sifatida asosan shaharlarda istiqomat qiluvchi va umumiy aholi sonining kam qismini tashkil qiluvchi boylar damlarini ichlariga yutib, vaziyatni kuzatishni ma`qul ko`rdilar. Ba`zilari esa hukumatning tarafini olib, namoyishchilarga qarshi borishga ham jazm etdilar, chunki ularning boy va to`kin hayoti aynan shu hukumat tufayli edi. Bunday dabdabali hayotga qay yo`l bilan erishganlari esa boshqa masala.  

Rasmiy ma`lumotlarga ko`ra, Suriya aholisining 54 foizi shaharlarda istiqomat qiladi. Qolgan qismi esa, asosan, cho`l hududlarda kun kechiruvchi beduinlar hisoblanadi. Hukumat va isyonchilar o`rtasida qurollar to`qnashuvlar boshlangach, bu mamlakatda e`tiborga molik, juda qiziq bir holat yuz berdi: teskari migratsiya. 

Asosiy qismi qishloq odamlaridan tashkil topuvchi isyonchilar shaharlarni egallab bola boshlagandan so`ng, shahar aholisining ko`p qismi nisbatan tinchroq qishloq hududlarga qochib ketishga majbur bo`ldi. Ichki Ko`chishni Kuzatish Markazining hisobotiga ko`ra, shu paytgacha 1,5 million shaharlik xuddi shunday teskari migratsiya jarayonida qatnashgan. Ming afsuslar bo`lsinki, tinch joy izlab borgan bu odamlar, oddiy so`z bilan aytganda, “yomg`irdan qochib, do`lga tutilishdi”. Sababi, urush tufayli iqtisodiyot va qishloq xo`jaligi izdan chiqqan, shaharliklar esa bu “it topmas” joylarning og`ir sharoitida qanday yashab ketish yo`llarini bilmaydilar. Yaqinda o`tkazilgan BMT va Suriya hukumatining qo`shma kuzatuvida aytilishicha, kamida 3 million odam teskari migratsiya tufayli yangi yashash joylariga ko`nikib keta olmayapti va ular keying 3-6 oy ichida daxshatli ocharchilikka yuz kelishlari mumkin.  

FUQAROLIK

Suriyaning fuqarolikni tasdiqlash guvohnomasi boshqa davlatlarniki kabi xujjat egasining ismi va tug`ilgan joyini o`z ichiga oladi. Biroq milliy an`analarga muvofiq suriyaliklarning ismi tug`ilgan hududlari bilan bog`liq holda qo`yiladi va kim qaysi joydanligini osonlik bilan ajratib olish mumkin. Ayni kunlarda hukumat o`z nazorati ostidagi hududlarda qattiq nazorat o`rnatgan. Tekshiruv postlarida hukumat kuchlari esa pasportlar orqali isyonchi guruh a`zolarini osonlikcha ajratib olmoqda.

Suriya fuqarolik siyosatidagi ayirmachiliklar bo`yicha katta tajribaga ega. 1962-yilda hukumat 120,000 kurdning fuqarolikni olish talabini rad qilgan edi. Bu kurdlarning barchasiga “ajanib” (davlatsiz) maqomi berildi. Ajaniblar boshqa fuqarolik maqomiga egalar bilan turmush qurishi, shaxsiy mulkka ega bo`lishi taqiqlangan edi. Ajaniblardan tashqari “maktumeen” (yashirin) maqomidagilar ham bo`lib, ular Suriyadan umuman chiqib keta olmas, biror ishga qabul qilinmas edilar.

Namoyishlar boshlanishidan uch hafta o`tib, uzoq vaqt repressiya qilib kelingan kurdlarning isyonchilar tomoniga o`tib ketishidan cho`chigan Bashar al-Assad Suriya tarixida ilk bor kurdlarga rasman fuqarolik maqomini berdi. Ushbu harakat ish berdi, kurdlar isyonchilarga qo`shilishmadi. Hozirgi paytda ular rejim va isyonchilar bir-birini qirib bitirishini kutib turishibdi.

Hukumat yana shunday tartib o`rnatgan ediki, pasportini yo`qotib qo`ygan yoki unga zarar yetishiga yo`l qo`ygan har qanday fuqaro to`g`ri qamoqqa yo`l olardi. Inqiroz boshlangandan so`ng ko`pgina anti-hukumat qarashdagi fuqarolar o`z noroziliklarini pasportlarini namoyishkorona yirtib tashlash bilan ko`rshatishdi. O`tgan kuzda hukumat mavjud vaziyatni yumshatish uchun fuqarolik urushidan oldin shaxsini tasdiqlovchi guvohnomasiga nisbatan “sovuq muomalada bo`lish” aybi bilan qamoqqa olingan 267 kishini ozod qildi.

KIMYOVIY QUROL

O`tgan iyulda Suriya hukumati kimyoviy qurolga ega ekanligini rasman e`lon qilgan edi. Bu qurollar orasida sarin va VX kabi zaharli moddalar borligi ma`lum qilindi.  

Assadlar hokimiyatga kelishidan oldin kimyoviy ekspertlar tashqaridan taklif qilinar edi. 1970-yillardan keyin esa Suriya o`z kimyoviy sanoatini yaratdi va uni yashirin tarzda rivojlantira bordi. Keyinchalik Damashq biologik qurollarga ham egaligi haqida gaplar tarqaldi, lekin bu tasdiqlanmadi. Vaqt o`tib Suriyaning Rossiyadan Skud raketalarini sotib olishi bu havotirlarni yanada kuchaytirdi. Ko`plab ekspertlar Suriya Isroilga qarshi biologik qurol bilan xujum qilishga tayyorlanyapti degan fikrga kelishdi. Sababi Skud raketalari Quddus shahriga uchish imkoniga ega bo`lib, ularga bemalol biologik qurolni joylashtirish mumkin edi.

Hukumat kimyoviy qurollarga egaligini tan olgandan so`ng, dunyoning havotiri yanada ortdi. Biroq Bashar al-Assad o`z xalqiga qarshi kimyoviy ishlatmasligini ma`lum qildi. Bu bilan havotirlar pasayib qolmadi. 

Hukumatning sillasi tobora qurib borayotgan ekan, kimyoviy qurollarning taqdiri odamni tashvishga soldi. Agar Assad qulasa, qo`l ostidagi kimyoviy qurollar osonlik bilan isyonchilar tarkibida harakat qilayotgan al-Qoida a`zolari va boshqa terrorchilarning qo`liga tushib qolishi mumkin. Bu degani O`rta Sharqning boshida qora bulutlar paydo bo`lmoqda.  

HAVODA HOKIMLIK QILISH

 Suriya Havo Kuchlarining asosini Sovuq Urush davrida SSSRda ishlab chiqargan samalyot va vertolyotlar tashkil qiladi. Ma`lumotlarga ko`ra, ayni vaqtda bu vositalarning yarmi foydalanishga yaroqsiz.

Internetda tarqalgan isyonchilarning hukumat vertolyot va samalyotlarini urib tushirayotganligi tasvirlangan videolarga qaramay, haligacha al-Assad havoda hokimlik qilmoqda, havo kuchlari isyonchilarga qarshi dominant qurol bo`lib qolmoqda.

Uzoq vaqtdan beri isyonchilar Kaddafiyning qulashiga sabab bo`lgan Liviyadagi “non-fly zone” kabi Suriyada ham havo kuchlari harakati taqiqlab qo`yilishini BMT va AQSHdan so`rab kelishadi. Biroq hanuz ularning so`rovi rad etilib kelinyapti.

Mana Suriyaning yaqin moziyiga qisqa sayohat uyushtirib ham oldik. O`zingiz guvohi bo`lib turganingizdek, biror mamlkatdagi norozilik, inqilob a isyonlar o`z-o`zidan yoki tashqi ta`sirsiz yuzaga kelib qolmaydi. Har qanday isyon uzoq vaqt davomida mamlakatning ichida vujudga kelib boradi. Tashqi kuchlar ta`siri esa kun kelib “portlash”i muqarrar bo`lgan inqiloblarni tezlashishiga yordam beradi xolos. Bekamu-ko`st, faravon va osoyishta kun kechirayotgan xech bir xalq qo`liga qurol olib ko`chaga chiqmaydi. Xulosa qilib aytish mumkinki, Assadlar 40 yil mobaynida Suriyani o`z “tomorqa”lari, deb bilishdi, o`z xohishlaricha xukmronlik qilishdi. Suriyaning qonga botishida aynan ularning 40 yillik avtoritar rejimi aybdor. 

guvohi bo`lganingizdek, Suriya xalqida isyon ko`tarish uchun to`la asos bor edi. Shu choqqacha ularning huquqlari tan olinmadi, hukumat har bir fuqaroni nazorat ostiga olishga intildi, ularning erkinliklarini bo`g`di.

Ulug` shoirimizning "Xalq dengizdir, xalq to`lqindir, xalq kuchdir!" degan mashxur gapi yana bir bor o`z isbotini topdi. Endi Assadlarning eng omadsiz vakili Basharning taqdiri qanday bo`ladi - bu hozircha noma`lum. Balki Kaddafiydek daxshatli o`lim topar yoki Muborakdek qamoq jazosi bilan osongina qutular, bunisini endi vaqt ko`rsatadi.