Jahondagi xech bir ziddiyat o`z-o`zidan yuzaga kelib qolmaydi. Albatta, har bir muammoning tag zamirida bir qancha sabablar yotadi. Zamonamizda biror ziddiyatga sabab deb kimligi noma`lum "uchinchi tomon" yoki "qora kuchlar" ayblash odat tusiga kirib qolgan, aslida esa har bir muammoga sababni ichkaridan qidirish lozim. Biror davlatdagi qarama-qarshiliklar daraxt tanasidagi qurtga o`xshaydi, ular davlatni ich-ichidan yemiradi, pirovardida butun mamlakatni qulatadi. Tojikistondagi milliy fojeaning asl ildizlari deb
quyidagilarni keltirish mumkin:
Etno-hududiy
guruhlararo tarixiy aloqalar
Etnik tarixni o`rganish davomida mamlakat topografiyasini
sinchiklab ko`rib chiqish talab etiladi. Asosan tog`lardan iborat
Tojikistonning topografiyasi esa mamlakatning turli hududlarida istiqomat
qilayotgan odamlarning o`zaro integratsiyasiga xalal beradi. Shu sababli
Tojikistonda mahalliy aholisi bir-biridan farq qiluvchi to`rt alohida hudud
shakllanib qolgan: So`g`d regioni, Qorategin va Hisor vodiysi, Xatlon hamda
Tog`li Badaxshon avtonom viloyati. Bu regionlarni baland tog` tizmalari ajratib
turgani uchun ularda yashayotgan aholi deyarli o`zaro qalin munosabatlarga ega
emas. Mavjud vaziyat o`z navbatida har bir regionda o`ziga xos etnik birliklar
shakllanishiga sabab bo`lgan. Qo`shimcha tarzda regionlardagi aholi va
resurslarni noteng taqsimlanganligi ham alohidalikni yanada kuchaytirib
yubordi. Siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy mahalliychilik yoki tojiklar tili bilan
aytganda “mahalgeriya” mamlakatda yahlit, kuchli tojik millati shakllanishi
yo`lidagi asosiy g`ov bo`ldi.
Tojikistondagi turmush modeli ham jamiyatda
mahalliychilik qay darajada ildiz otganligini ko`rsatadi. Masalan, Ismoiliylar
faqat diniy alohidaligi emas, balki boshqa bir tilda so`zlashganlari uchun ham
quad-andachilik aloqalarida o`z jamiyatlaridan tashqariga chiqmaydilar. O`zbek
qizlari, odatda, tojiklarga turmushga chiqishmaydi.
Ruslar doimo o`zlarini oliy irqqa mansub deb hisoblab
kelganlar. Tojikistonda tug`ilib o`sganlari tufayli Rossiya ruslaridan ko`ra
tojiklarga yaqinliklariga qaramay, Tojikiston ruslari hamda tub aholi orasidagi
munosabat xech qachon iliq bo`lmagan.
Garm va qorateginliklar diniy aqidalarga ko`proq
berilganliklari bilan ajralib turgan bir paytda, So`g`d va Badaxshonning
janubiy-sharqidagi qirg`izlar xech kimga qo`shilmaydigan alohida etnik
guruhliklaricha qolib ketishaverdi. Badaxshonliklarning o`zida esa butun tojik
jamiyatini boshqarishga ishtiyoqmand Pomiriy kayfiyat xukmron edi.
Yuqorida sanab o`tilgan omillar tufayli fuqarolar urushi
boshlanishi bilan butun boshli tojik millati turli guruhlarga ajralib,
bir-birining qonini to`ka boshladi. Aslida esa, tojik jamiyati allaqachon
guruhlarga parchalanib ketgandi.
Sovetlar merosi
Har bir koloniya o`zining sobiq boshqaruvchisidan yaxshi
va yomon narsalarni meros qilib oladi. Shubha yo`qki, Sovet boshqaruvi ostida
Tojikiston jamiyati ijtimoiy va iqtisodiy tomondan o`zining yuqori cho`qqisiga
o`rladi. Ayni hozirgi kundagi tojik jamiyatining siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy
jihatlari Sobiq Ittifoq davrida shakllangan edi. Kommunistlar tomonidan olib
borilgan siyosat natijasida tojiklar o`zlarining madaniy markazlari bo`lmish
Samarqand va Buxorodan ajrab qoldilar, Tojikiston demografiyasi keskin
o`zgarishga uchradi, rus tili davlat hamda ta`lim tili sifatida millat ongiga
majburlab tiqishtirildi. Kreml klanchilik ko`rinishiga ega milliy boshqaruv
tizimini qo`llab, milliy davlat qurishga bo`lgan har qanday intilishni yo`qqa
chiqardi.
Tojik elitalari faqatgina Moskvadan kelgan buyruqlarni
bajarishdan nariga o`tmasdilar. Tojikiston davlatining ijtimoiy, iqtisodiy
hayotdagi, boshqaruvchilik, ma`orif sohalaridagi siyosati to`g`ridan to`g`ri
Kremldan nazorat qilinar va tojiklar faqatgina ijrochi vazifasini
o`tashardi. Xuddi shu sababli SSSR
parchalanishi arafasida, Ittifoqning boshqa respublikalarida bo`lganidek,
Tojikistonda birorta mustaqil fikrli, professional siyosatchi mavjud emasdi.
Tajribali siyosatchi liderlar yetishmasligi fuqarolar urushining va undan
keying fojealarning asosiy sabablaridan biriga aylanib qoldi.
Region uzra nazoratni saqlab qolish maqsadida
kommunistlar Britaniya Imperiyasi kabi “Bo`lib tashla, xukmronlik qil!”
siyosatini qo`llashdi va bu siyosatda ruslarning o`zi muvozanatni saqlovchi
rolini o`tadi. Shu tariqa, shundoq ham tabiiy sabablar tufayli asrlar davomida
alohidalikda yashab kelayotgan tojik millati aro mahalliychilik yanada avj
oldi. Sovetlar ta`siri ostida tarixchi va etnograf olimlar tojik millati
azaldan mayda guruhlarga bo`linib yashaganligi haqida asarlar yozdilar, bu
asarlar maktablarda qo`llanma sifatida o`qitilib, yosh tojik avlodi ongiga
mahalliychilik mafkurasi singdirib borildi. Bu ko`rinishdagi propogandalarning
yirik namoyondalaridan biri tojik tarixchi olimi Bobojon G`ofurov bo`lib, u
tomonidan yozilgan “Tojik” tarixiy kitoblar to`plami 1960-yillarda
maktablardagi standard qo`llanma hisoblanardi. Bunday etnik kampaniya, albatta,
sovet hokimiyati tomonidan ehtiyotkorlik bilan boshqarib borilardi. Milliy
o`zlikni anglashga bo`lgan har qanday urinish yo`q qilinardi. “Milliy o`zlikni
anglash” kampaniyasi bilan bir qatorda “ruslashtirish” siyosati ham olib
borildi: rus tili maktablarda asosiy o`qitish tiliga aylantirildi, siyosiy
hayotda norasmiy til darajasiga chiqdi. Mixail
Gorbachevning oshkoralik siyosati tojik xalqining milliy o`zligini anglash
jarayoniga kuchli turtki berdi. Tojik intellegensiyasi o`zlarini Eron va
Afg`onistondagi forslarga bog`liqliklarini va tojik milliy mafkurasi
Sovetlarnikidan ustunligini isbotlashga tushib ketishdi. Milliy-madaniy
tashkilotlar o`zlarining fors va musulmon o`zliklarini tan oldirish uchun
ateistik kommunistlar bilan jiddiy raqobatga kirishdilar. Biroq o`zini
boshqalardan ustun qo`yish harakati aks ta`sir ko`rsatdi. Mamlakat hayoti
deyarli Sovet Ittifoqi va qo`shni davlatlarga qaram bo`lib, o`zini qobiq ichiga
o`rab olgan tojiklarning rivojlanish uchun biror ish qilishlari amri mahol edi.
Bu tez orada siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy bo`hronga olib keldi hamda tojik
qavmlariaro ziddiyatlarga sabab bo`ldi.
Tojikiston SSSR bayrog`i
Qo`shimcha ravishda BMT Bosh Kotibining 1993-yildagi
hisobotini keltiramiz: “Tojikiston inqirozi nazorat etilmaydigan qurollar
tufayli ham avj olmoqda. Afg`onistondan Tojikiston orqali chiqib ketgan Sobiq
Ittifoq qo`shinlari tomonidan mamlakatda katta miqdorda qurol qoldirib
ketilgan. Bundan tashqari Sovet Ittifoqi parchalangandan so`ng qarovsiz qolgan
1,387 kmli Tojik-Afg`on chegarasidan ham
noqonuniy qurollar kirishi ortib bormoqda.”
Shunga ahamiyat berish kerakki, fuqarolar urushi
davridagi qurollar tomonlarga sotilmagan, balkiI Saudiya Arabistoni, AQSH va
Eron homiyligida Afg`oniston orqali Pokistondan olib kelinib, tarqatilgan.
Islomiy ekstremizmning o`sishi
Post-Sovet Tojikistoni davrida musulmon elitalari turli
kategoriyalar ostida tashkil etildi. Birinchisi, Hizb ut-Tahrir kabi
fundamentalist-ekstremistlar bo`lib, ular demokratik qadriyatlar va g`arb
madaniyatini tamomila rad etardilar. Ekstremistlar qonun sifatida shariatni, ahloq sifatida islomiy normalarni birinchi
o`ringa qo`yish tarafdori edilar. Ikkinchisi, mullalar va Tojikiston Islomiy
Uyg`onish Partiyasining ba`zi a`zolari bo`lmish konservativlar bo`lib, ular
qattiq tartibli ijtimoiy tartib o`rnatish taraddudida edilar. Konservatorlar
dunyoviylashuv va zamonaviylashuvning har qanday ko`rinishini rad etardilar.
Uchinchisi, modernistlar hisoblanib, demokratiya va islom uyg`unlashuviga
erishish uchun harakat qilishdi. Nihoyat so`nggi kategoriya sekularistlar
bo`lib, buning ichiga Tojikiston Xalq Demokratik Partiyasi a`zolari,
kommunistlar, sotsialistlar va demokratlar kirardi. Ular dinni siyosatdan
ajratish tarafdori edilar. Shu bilan birga sekularistlar milliyatchilik va
boshqa islomiy davlatlar bilan tashqi aloqani mustahkamlash uchun islomdan
foydalanishga urinishdi.
Bu qarama-qarshi guruhlar ateistik kommunistlarga zimdan
qarshi bo`lgan Saudiya Arabistoni, Eron, Pokiston kabi davlatlardan Afg`oniston
orqali ko`mak olib turdi. Dastaklovchilar asosan ikki narsani maqsad qilib
qo`ygandilar: ekstremistik islomni yoyish va mintaqaga joylashib olish.
Mintaqaviy elitalarning siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy ustunligi
Azaldan Tojikistonda O`zbekiston va Rossiya ko`magiga
tayangan Xo`jand elitasining ta`siri kuchli bo`lgan. Sovet Ittifoqi
parchalangandan so`ng mamlakatda xavfsizlik masalasi mo`rtlashdi. Mamlakatdagi
hududiy elitalar bosh ko`tarib, yuzaga kelgan vaziyatdan foydalanib qolishga
harakat qilishdi. Muholifat Xo`jandning iqtisodiy muhimligini anglagan holda,
bu hudud elitasining kuchsizlanishini istamadi. Lekin Xo`jandliklar hali
hokimiyat uchun tayyor emasdilar. Xo`jand elitasi o`zining siyosatda
noqobilligini xis qilib, Tojikiston ichki ishlariga O`zbekiston va Rossiyani
zimdan jalb qila boshladi. Xo`jand elitasining yetakchilaridan biri prezident
Nabiyevning bu siyosati, aksariyat tahlilchilarning fikricha, Tojik
inqirozining asosiy sabablaridan biri bo`lgan.
Etnik o`zlikni anglash
Tojikiston mustaqilligi boshqa Sobiq SSSR davlatlari kabi
kurashilmagan, favqulodda imkoniyat kelib qolgan mustaqillik edi. Tojikistonda
mustaqillik uchun intilish, kurashish u darajada kuchli bo`lmay, bunday
mustaqillik milliy davlat qurish uchun asos bo`la olmas edi.
Davlatlar mustaqilligidan so`ng sobiq ittifoqchilar
orasida milliy til va madaniyatni birinchi o`ringa qo`yish uchun to`satdan
kurash boshlandi. Siyosatshunos K. Varikuga ko`ra: “Markaziy Osiyo bo`ylab
tashkil qilingan yangi siyosiy partiya va harakatlar nafaqat mahalliy aholining
fuqaroviy, diniy va siyosiy talablarini ilgari surishmoqda, balki anti-rus
kampaniyasini ham targ`ib qilishmoqda.” Tojikistonda bu kabi kampaniya Rastoxez
Milliy Harakati tomonidan olib borildi. Ayniqsa Arman Voqeasi paytida
Tojikiston ko`chalari millatchilikni tar`gib qiladigan milliy shiorlar va
plakatlarga to`lib-toshgan edi.
Bunday millatchi harakatlar tojiklarni muhim narsalardan
chalg`itdi, milliy davlat barpo etish, mavjud ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni
hal qilish lozim bo`lgan bir vaqtda, tojiklar, shovinistik mafkura bilan
o`ralashib qoldilar.
Etnik saylovlar va tanlovlar
Rahmon Nabiyev 1991-yil noyabridagi saylovlarda rasman
prezident etib saylangandan so`ng butun mamlakat boshqaruvi Xo`jand va
Ko`lobning sobiq kommunistlari qo`liga o`tib qoldi.
1992-yil 2-dekabridagi Xo`jandda bo`lib o`tgan Oliy
Sovetning navbatdagi sessiyasida yangi kabinet tanishtirilganda hukumat
a`zolarining deyarli barchasi Tojikiston Kommunistik Partiyasidan, partiya
a`zolari esa Xo`jand va Ko`lobdanligini ko`rish mumkin edi. Ko`lob klani
liderlaridan biri Sangak Safarovning o`limidan ko`p o`tmay butun hokimiyat
ko`lobliklar qo`liga o`tdi. Muhim hukumat organlari va boshqaruv institutlari
Ko`lob klani nazorati ostida edi. Ko`loblik vazir va boshqa amaldorlarni
aksariyati esa boshqaruvga nomunosib yoki jinoiy ishlarga aralashib qolgandi.
Asosiy a`zolari ko`loblik bo`lgan Xalq Fronti milliy
qo`shindagi tartibni o`zgartirdi. Natijada muntazam armiyadagi oliy mansablarni
faqat Ko`lob elitasi egallaydigan bo`ldi.
Hukumat siyosati
Hukumatning muholifatga nisbatan yuritgan siyosati ham
fuqarolar urushining muhim sabablaridan biri. 1993-yil yanvarida Oliy Sovet
Raisiga aylangan Imomali Rahmon muholifat yetakchilariga qarata agressiv
siyosat yurita boshladi. Tojik musulmonlari ma`naviy yo`lboshchisi Hoji Akbar
To`rajonzoda, Tojikiston Islomiy Uyg`onish Partiyasi yetakchilaridan biri
Muhammad Sharif Himatzoda, Rastoxez Xalq Harakatidan Tohir Abdurjabbor, Lali Badaxshondan
Atobek va Shodmon Yusuf, Tojikiston Demokratik Partiyasi rahbari va sobiq
deputat Davlat Usmonlar shular jumlasidandir. Ularga 1992-yil may voqealarini
tashkillashtirish, qonuniy saylangan hukumatni ag`darib, hukumatni egallab
olishga urinish, noqonuniy qurolli guruhlar tashkil qilish va ular yordamida
mamlakatni urush markaziga aylantirish, davlat iqtisodiyotini izdan chiqarib
tashlash ayblari qo`yildi. Hukumat muholifatga qarshi repression siyosat olib
bordi, butun hukumat mediasi muholifatga qarshi targ`ibotlar bilan to`lib
toshdi. Nihoyat, Tojikiston Oliy Sudi Tojikiston Demokratik Partiyasi,
Tojikiston Islomiy Uyg`onish Partiyasi, Lali Badaxshon Jamiyati va Rastoxez
Xalq Harakati kabi muholif qarashda bo`lgan ommaviy tashkilotlarning
faoliyatini taqiqlab qo`ydi. Inson huquqlarini oyoqosti qilish, muholifat va
o`zgacha fikrlovchilar mavjudligini tan olmaslik, ularni tinglab ko`rishga
intilmaslik, agressiv avtoritar rejim mamlakatdagi vaziyatni butkul izdan
chiqarib yubordi.
Hukumat muholifatni ruscha ism bo`lgan Vladimirdan
olingan “Vofchik” laqabi bilan atardi. Bu “Vahhobiy” atamasini anglatardi.
Javoban muholifat tomoni ham hukumatdagilarni ruscha Yuriy ismidan olingan
“Yurchik” derdi. Shu tariqa bir millatning ikki siyosiy kuchi bir-birining
ashaddiy dushmaniga aylandi. Uzoq vaqt davomida xech bir taraf murosani istamay
keldi.
1997-yil tinchlik sulhidan keyin kuchga kirgan yangi
konstitutsiyada ham muholifat haq-huquqlari inobatga olinmadi. Muholifatga
parlamentdan atigi 30 % joy va Davlat Apparatidan arzimas o`rin ajratildi.
Davlat tuzumining kuchsizlanishi
Davlatning markazlashgan boshqaruvni qo`ldan boy berib
qo`ygani butun mamlakat xavsizligini xavf ostiga qo`yib qo`ydi. Umumiy
birlashgan milliy mafkuraning yo`qligi, etnik guruhlar orasidagi hokimiyat
uchun kurash va sovet tuzumi gardaniga ag`darilgan, aslida esa hukumatning
noto`g`ri siyosati tufayli yuzaga kelgan iqtisodiy bo`hron ham davlatni
parchalanib ketish darajasiga olib kelib qo`ydi. Natijada butun mamlakatda
nazoratni qo`lga olomagan hukumatga qarshi bir qancha region liderlari bosh
ko`tarishdi, ularning har biri hokimiyat uchun da`vogarga aylanishdi. Hukumat
esa o`z mavjudligini saqlab qolish uchun konstitutsiyaga zid amallar qila
boshladi, Tojikistonda avtoritar rejim o`rnatildi.
Xavfsizlikka tahdid
Xavfsizlik masalasi kuchsiz hukumat va kuchlar tizimining
o`zgarishi tufayli edi. Safarali Kenjayev Xo`jand elitasining rahbariga
aylangandan so`ng 1987-yildan buyon Ichki Ishlar Vaziri lavozimini egallab
kelayotgan Navujonovni nishonga oldi. Bu suiqasd Dushanbedagi pomiriylarni
oyoqqa turishiga sabab bo`ldi. Tojikiston shunday guruhiy qarama-qarshiliklar
makoniga aylandi. Muholifat ham 1992-yilda president Nabiyev soqchilari tinch
namoyishchilarni o`qqa tutishi ortidan Davlat Usmon va Shodmon Yusuflar
rahbarligi ostida Nijati Milliy (Xalq Ozodligi uchun Front) deb atalmish
qurolli guruh tuzgan edi. Muholifat jangchilari Afgo`niston va Pokistondagi
lagerlarda tayyorgarlik o`tagan edi. Muholifatda qurolli kuchlarning paydo
bo`lishi vaziyatni butkul izdan chiqarib yubordi. Mamlakatda anarxiya hukmronga
aylandi. Hukumat esa muholifatga chetdan, asosan, Afg`onistondan kirib
keladigan qurol va boshqa har qanday dastakni yo`lini to`sish uchun zo`r berib
kurashardi.
Комментариев нет:
Отправить комментарий