"Buyuk O'yin" 1-qism

XIX asrda yirik mustamlakachi davlatlar tomonidan Afrika, Osiyo, Amerika va Okeaniya mamlakatlarini bo’lib olish uchun kurash yanada kuchayadi. Mustamlakachi imperiyalar - Buyuk Britaniya va Rossiya davlatlari manfaatlari ulkan hududlarda: Usmonli turklar imperiyasi, Eron, Afg’oniston, O’rta Osiyo, Tibet va Shimoli-g’arbiy Hindistonda to’qnashdi. Ushbu hududlarni egallash orqali imperiyalar o’zlarining siyosiy va iqtisodiy kuchini oshrish va ta’sir doirasini yanada kengaytirishni ko’zda tutgan edilar. Shu sababli ingliz-rus raqobati kundan-kunga kuchayib bordi va ikki o’rtadagi o’zaro raqobat “Buyuk o’yin” jumlasi (bu atama Britaniya razvedkasi ofitseri Artur Konolli tomonidan birinchi marta ishlatilgan, Ridyard Kipling esa bu iborani mashhur qilgan shaxsdir) bilan atala boshlandi.

Ruslar va inglizlar bir-biridan maxfiy ravishda ushbu davlatlarga kirish, u yerdagi hukmron sulolalar bilan til topishish yo’llarini izlardi, shu maqsadda harbiy missiyalar yuborar edi. Bunday yurishlardan ko’zlangan maqsad bu hududlarni o’z ta’sir doirasiga olish edi.

1791-yilda Britaniya Bosh Vaziri Uilyam Pitt Rus imperatorining Usmonli Turklar Imperiyasiga qarashli bo’lgan strategik port shahar - Ochakovning anneksiya qilishiga qarshi chiqdi va ruslarning o’ta qudratli davlatga aylanib ketishidan xavfsiray boshlashdi. Bu qo’rqinch Napoleonning bosqinchilik yurishlari nihoyasiga yetguniga qadar biroz unutilgan bo’lsa-da, 1815-yildan yana qayta jonlana boshlandi.

Britaniyada Chor Rossiyaning Osiyoga bosqinchilik yurishlariga qarshi chiqishiga bir necha sabablar mavjud edi. Ruslar Markaziy Osiyoni egallab olishi natijasida: (1) Rossiyaning Yevropada eng qudratli mamlakatiga aylangani holda kuchlar muvozanatini izdan chiqarib yuborishi; (2) Britan Hindistonining Chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi; (3) Hindistonning Britaniyaga qarshi inqilob qilishi; (4) Osiyodagi savdo-sotiqdan Britaniya Imperiyasining quruq qolishi; (5) Osiyo mamlakatlarining prokteksionizm (yopiq ekonomik siyosat) siyosatiga urg’u berishi; (6) Konstantinopolning Chor Rossiyasit omonidan bosib olinishi va boshqalar. Bular esa Britan Imperiyasining jaxondagi tutgan mavqeini birmuncha yo’qotishiga sabab bo’lishi mumkin edi.

Hindiston

Garchi Chor Rossiyasi Hindistonga ko’z tikkan bo’lsada, Napoleon Bonapart bilan bo’lgan urushdan so’ng Sankt Petersburgdagi rasmiylar bu rejani jiddiy muhokama qilmay qo’ydilar. O’z navbatida Angliya Hindistonga yaqinlashib kelayotgan Rossiyani to’xtatish uchun Sind yarimorolini to’liq bosib oldi va ikki marotaba Afg’onistonni istilo qildi (Birinchi afg’on urushi 1838-1842-yillar va ikkinchi afg’on urushi 1878-1880-yillar). Rus qo’shini afg’on chegarasiga yetib kelganda esa, 1885-yili rus va ingliz qo’shinlari to’qnashishiga bir bahya qoldgandi (Afg’on inqirozi). Shunday bo’lsa-da, to’qnashuv yuz bermadi va Hindiston tamomila ingliz imperiyasining mulki sifatida qolaverdi.

Tibet

XIX asrgacha xorij davlatlarining Tibetga bo’lgan qiziqishlari sust edi. Angliyaning Shimoliy Hindistonda Himolayga qarab borishi va Rus imperiyasi hududining O’rta Osiyo hisobiga kengayib borishi natijasida Tibetga bo’lgan qiziqishlar orta bordi. 1903-yilda inglizlar Rossiyaning Sharqqa bo’lgan qiziqishlariga xalaqit berish uchun o’n uchinchi Dalay-Lama huzuriga o’z ekspeditsiyasini yubordi. Ekspeditsiyaning maqsadi Tibet bilan aloqalarni o’rnatish, Tibet va Sikkim o’rtasidagi janjalli vaziyatga chek qo’yish edi (aslida bu harbiy-diplomatik ekspeditsiya bo’lib, keyinchalik Tibetni o’z ta’siriga og’dirish maqsadini ko’zlagan edi).Keyinchalik, Rossiyaning Tibetga bo’lgan qiziqishlari yo’qligi ayon bo’ldi. 1904-yilda Britaniya va Tibet o’rtasida Konvensiya imzolandi, unga ko’ra tibetliklar inglizlarga katta o’lpon to’lashdi va Tibet-Sikkim chegarasini tan olishdi.

Afg’oniston

XIX asrda Afg’oniton g’arbda Eron va sharqda  Sikhlar hujumi xavfi ostida qolgan edi. O’z oldiga Hindistonni boshqa davlatlarga tobe bo’lishidan asrashga intilayotgan Britaniya uchun Afg’oniston juda muhim hudud edi. Rossiya esa janub sari o’z chegaralarini kengaytirmoqda edi. Eronning Afg’onistonga bo’lgan ta’sirini kamaytirish maqsadida, Angliya Eron bilan urushga kirdi

Turkiya

O’tmishda bir vaqtning o’zida uch qit’ada o’z mustamlakasiga ega bo’lgan buyuk imperiya – Umonli Turklar Imperiyasi XIX asrga kelib tanazzulga yuz tutmoqda edi. Bu vaziyatdan esa Rossiya, Britaniya va Fransiya foydalanishga urinishardi. XVIII-XIX asrlarda Rossiya asta-sekinlik Turkiyadan Kavkazortini tortib olib, Qora dengizga ham chiqa boshladi. Endilikda Rossiya turklarning Bolqon yarimoroliga va uning bo’g’ozlariga e’tiborini qaratdi. Shu paytda Britaniya turklarning himoyachisiga aylandi. Buyuk Britaniya Konstantinopol va Egey va O’rtayer dengiziga olib chiquvchi bo’g’ozlarni ruslarning istilosidan asrab qoldi. Inglizlar yordamida Qrim urushida turklar ruslarni mag’lub qildi va inglizlar aralashuvi asosida Berlin Kongressidagi imzolangan shartnomalar Rossiyaning Turkiyaga qarshi olib borgan urushlaridagi muvaffaqqiyatli natijalarini puchga chiqardi. Albatta, inglizlarning bu yordamlari beminnat emas edi. Turklar esa, ohir-oqibat, Turkiyadan ulush ololmagan Germaniya bilan yaqinlasha bordi.

Eron

Garchi Eron kolonizatsiyalashtirilishiga qarshi katta kuch berib harakat qilgan bo’lsa-da, Angliya-Rossiya o’rtasidagi raqobat forslarni ancha holdan toydirdi va o’z mamlakatining katta qismini ularga topshirishga majbur qildi. Bunga sabab - XIX asrda Eronning Britaniya va Chor Rossiyasi bilan bo’lib o’tgan urushlarda mag’lubiyatga uchrashidir. Ko’p ziddiyatlarni hal qilib bergan 1907-yilgi Konvensiyaga Eron masalasi ham kiritilgandi. Unga ko’ra, Eron uch qismga bo’lindi: shimoliy qism Rossiyaga, janubi-sharqiy qism Angliyaga berildi, shuningdek, qolgan qismlar esa neytral ”bufer” zona bo’lib qoldi.

O’rta Osiyo

                   

Yevropa va Osiyoni bog’lab turuvchi juda muhim strategik hudud bo’lmish – Markaziy Osiyo tarixlar osha o’zing geografik o’rniga ko’ra hamisha e’tibor markazda bo’lib keldi. Dastlab Iskandar Zulqarnayn boshliq greklar, so’ngra arablar, mo’g’ullar va XIX asrga kelib esa inglizlar va ruslar bu joylarga ko’z olaytirishgan edi.Buyuk Britaniyaning O’rta Osiyoga kirish va uni egallashga intilishi chor Rossiyasini tashvishga soldi. U xonliklarga bevosita chegaradosh bo’lganidan foydalanib, harbiy harakatlarni boshlab yubordi. 4 bosqichli bosqinchilik yurishlari asosida Chor Rossiyasi O’rta Osiyoni uzil-kesil o’z qaramog’iga oldi.

1907-yl 31-avgustda Sankt Peterburg shahrida Rossiya Imperiyasi Bosh Vaziri Aleksandr Izvolskiy va Britaniyaning Rossiyadagi elchisi Artur Nikolson ikki yirik imperiya o’rtasidagi Eron, Afg’oniston va Tibetga aloqador har qanday konfilktlarni tugatish va oldini olish bo’yicha Konvensiyaga imzo chekdilar. Kelishuvga ko’ra,  (1) Eron uch qismga bo’lindi; (2) ikkala davlat ham Tibetning ichki ishlariga aralashmaydigan bo’lishdi; (3) Afg’oniston Angliyaning protektoratiga aylandi.

Bir narsani esdan chiqarmasligimiz kerak – Osiyodagi voqealar Yevropa va Uzoq Sharqdagi kuchlar muvozanati masalalari bilan uzviy bog’liq bo’lgan. Chunki aynan shu davr dunyo globallashuvi va uzoqdagi hududlarga bilvosita ta’sir etuvchi qudratli mamlakatlarning paydo bo’lishini boshlanishi edi. Napoleonga qarshi kurashgan Rossiya va Angliya, undan qutulgach o’zaro dushmanga aylandilar, Fransiya va Angliya esa Qrim urushida Turkiyani qo’llab-quvvatlab Rossiyaga qarshi birlashdilar. Xitoyda teng raqobatchi bo’lgan Rossiya va Britaniya aynan Xitoyning o’zi uchun bo’lgan kurashda va Birinchi Jahon Urushida o’zaro jipslashib nemis Germaniyasiga qarshi urush olib bordilar. Geopolitika yana bir bora davlatlar o’rtasidagi do’stik va dushmanlik munosabatlari faqat manfaatlardan kelib chiqibgina tanlanishi mumkinligini ushbu siyosiy jarayonda yana ko’rsatib berdi.

Keyingi maqolalarimizda Chor Rossiyasi va Buyuk Britaniyaning ”Buyuk O’yin”i qurbonlari bo’lgan har bir mamlakatga alohida va batafsilroq to’xtalib o’tishga harakat qilamiz.

 
Muallif - blog o'quvchisi: Asilbek Siddiqov