OMMAVIY NOROZILIKLAR: NOZO`RAVON INQILOBLAR QUDRATI

Biz bugungi maqolamizda zo`ravon, ya`ni kuch ishlatiladigan ommaviy noroziliklarning kamchiliklari – geostrategik maqsadlarga ko`ra ularni tashqi kuch tomondan manipulyatsiya qilinishi, kuch bilan o`zi ag`dargan rejim o`rniga boshqa bir avtoritar rejim kelishi – haqida suhbatlashamiz. Ayni bir vaqtda kuch ishlatiladigan noroziliklarni nozo`ravon namoyishlarning afzalliklari – qon to`kilmasligi, demokratik chegaradan chetga chiqmasligi, qudratdagi hukumatni ag`darmasdan uni xalq talablarini bajarishga majburlashi – bilan solishtirib chiqamiz.

30-yillik diktator Husni Muborak tinch namoyishlarga atigi ikki hafta bardosh berdi xolos

O`zining 2011-yildagi “Granito, diktatorni qanday fosh qilish mumkin? ”maqolasida Pamela Yeit Gvatemala fuqarolar urushida partizan bo`linmalaridan biriga boshchilik qilgan sobiq inqilobchidan intervyu keltiradi: “O`sha vaqtda tizim o`zgarishi shartligi menga oydin edi, lekin qudratli rejim osongina yon beradigan yoki xech bo`lmaganda kichik demokratik o`zgarishlarga ruhsat bermasligi ko`rinib turardi… Shunda men inqilobiy harakatga qo`shilishim kerakligi va qurolli qarshilik yagona yo`l ekanligini anglab yetdim.” Bu sobiq partizanning so`zlari nega ko`pchilik namoyishlar qurolli tus olib ketishini ochiqlaydi. Bunday dilemma bilan o`zi qoniqmagan rejimga qarshi bosh ko`targan deyarli har bir namoyishchi yuz-yuzma keladi.  

Nizolarni har yerda: aloqalar, g`oyalar, munozaralarda topish mumkin. Biroq nizolar tabiatini o`rganib, tahlil qilib ko`rsak, avvalo, bizda tajavuzkor reaksiya paydo bo`ladi. Biz ushbu maqola orqali zo`ravon inqiloblarning qanchalik vayronkor va yoqimsiz ekanligi, shu bilan bir vaqtda nozo`ravon harakatlar va tinch yo`l bilan ommaviy hukumatga bo`ysunmaslikning qanchalik katta qudratga egaligini ko`rsatib berishga urinib ko`ramiz.

URUSH QIYMATI

Jamiyatlar duch kelgan ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy muammolar va uning ortidan kelib chiqqan daxshatli nizolar borasida ko`p yozilgan. Biroq biz bunday nizolar haqida gapirganimizda uning faqatgina mavjud holati haqida o`ylaymiz, ularning kelgusidagi ehtimoliy asorati ko`pincha yodimizdan chiqib qoladi. Suriya bunga eng yorqin misollardan biridir. Ko`pchilik Suriyada davom etayotgan fuqarolar urushi zo`ravon inqilob mevasi ekanligiga e`tibor bermaydi. Xalqning tartibsiz norozilik chiqishlari va namoyishlarda kuch ishlatishlar O`rta Sharqning eng ko`hna va madaniyatan boy mamlakatlaridan birini shafqatsiz o`lim va vayrona ichiga uloqtirib tashladi.

Ko`rinib turibdiki, biror jamiyatni bosqichma-bosqich yemiradigan vayronkor kuch turli sabablar tufayli yuzaga keluvchi zo`ravon harakatlar tomonidan qo`zg`atiladi. Bundan tashqari zo`ravon inqiloblar qonun, hukumat va ijtimoiy nazorat tizimlarini vayron etib, jinoiy unsurlarni osonlik bilan hokimiyat tepasiga chiqib olishiga ham yo`l ochadi. Shu sababli ham biror despotik rejimga qarshi boshlangan zo`ravon harakatlar boshqa bir shafqatsiz rejimning shakllanishi bilan tugaydi, ya`niki inqilobdan xech qanday natija bo`lmaydi. Tartibsiz namoyishlar faqatgina hokimiyat uchun tashna bo`lib yurgan kuchlargagina qo`l keladi xolos. 1917-yili Rossiya zaminida yuz bergan Oktyabr inqilobi xalqqa xech qanday yengillik olib kelmasdan, faqatgina “qizil terror”ga yo`l ochib berganini eslashimiz kifoya. Bundan tashqari gumanitar inqirozlarning asosiy qismi ham aynan qurolli inqiloblar paytida yuzaga keladi, ommaviy qirg`inlarni chegarasi bo`lmay qoladi.

Zo`ravon inqiloblar yana va yana ko`proq hududlarga tarqalishga moyil bo`ladi. Muammar Kaddafiy hukumatiga qarshi chiqishlar ortidan boshlanib ketgan Liviyadagi fuqarolar urushi deyarli butun mamlakatni vayron qilishidan tashqari, Liviyadan chiqib ketgan Tuareg qabilasining Maliga qurol bilan kirib kelishi ortidan, bu davlatda ham daxshat urug`ini sochdi. Qo`shimcha sifatida uzoq vaqt davom etadigan nizolar yaxlit bir jamiyatni bir-biriga adovatli turli qutblarga bo`lib yuborishini ta`kidlab o`tish mumkin (Suriya misolida).

Urush ichidagi askarlar yoki oddiy odamlar ko`p jarohat olganlaridan yaralanishdan qo`rqmay qolib, qonli sahnalarga ko`nikib qolishadi. Zo`ravon inqiloblar va ularning asoratini boshdan kechirgan jamiyatlar ham shunday: ular ham inson huquqlarini toptalishi, qotillik, ommaviy zo`rlash kabi jirkanch hodisalarga ko`nikib, bu ular uchun odatiy holga aylanib qoladi. Joriy yilda hattoki BMTning ham e`tiborini tortgan Youtube tarmog`i bo`ylab tarqatilgan video yozuvda suriyalik isyonchi hukumat askarlaridan birining yuragi va jigarini sug`urib olib, xomligicha yeyayotgani tasvirlangan. Ehtimol bu shaxs Arab Bahorigacha qandaydir kasb egasi, jamiyat uchun kerakli inson bo`lgandir, lekin qonli fuqarolar urushi uni qonxo`r maxluqqa aylantirib qo`ygani ko`rinib turibdi.

QUROLLI INTERVENSIYALAR VA TASHILUVCHI INQILOBLAR

Che Guveradan tortib Mujohiddin harakatigacha o`tgan qurolli inqiloblarning deyarli barchasi va ulardagi asosiy qahramonlar jamiyatning turli qatlamlarining orasida kumirlarga – timsollarga aylantirildi. Inqilobiy rahbarlar yoki harakatlarning bevosita-bilvosita ta`siri natijasida yuzaga kelgan talo-to`plarning aniq soni esa bizga ma`lum emas. Biroq, achinarli tomoni shundaki, bunday harakatlarning juda oz qismi o`zi qarshi chiqqan eski rejimni ag`darib tashlab, uning o`rnida haqiqiy demokratiya qurishga muvaffaq bo`la oldi, xolos. 

Qurolli inqiloblarning qolgan qismi esa butun boshli mamlakatlar, xattoki, regionlarni vayronaga olib kirishdan boshqa narsaga yaramadi. Ozodlik va demokratiyaga erishishdan yiroq ekan, zo`ravon inqiloblarning faqat birgina ijobiy natijasini ko`rishimiz mumkin: qurolli inqiloblar hokimiyatga mahkam o`rnashib olgan qattol, despotik rejimlarni osonlik bilan uloqtirib tashlab, yangi bir qudrat uchun hukumat eshigini osonlik bilan ochib beradi. Zero, diktatorlarni tinch namoyish bilan ag`darib tashlash mushkul masala.

Insoniyat tarixidagi deyarli barcha qurolli inqiloblarning asosida jamiyatning bir yoki bir necha qatlami turadi xolos. Jamiyatning aynan ma`lum bir sinflari inqiloblarga uzoq vaqt tayyorgarlik ko`rishadi, boshlashadi va yakuniga yetkazishadi. Xech bir inqilob jamiyatning butun qatlamlarini qamrab ololmaydi yoki ma`lum sinflar inqiloblarda ishtirok etishni istashmaydi. Inqiloblarda asosan ikki qatlamni faolligini kuzatish mumkin: jamiyatning eng quyi qatlami va jamiyatning elita qismi. Bu ikki qatlam inqiloblarning asosiy yuragidir. 

Zo`ravon inqiloblarda qo`liga qurol olganlarning katta qismini quyi qatlam vakillari tashkil etadi. Sababi ular inqilobgacha og`ir sharoitlarda yashashga ko`nikib qolishgan va o`zlarining ayanchli hayotlariga sababchi sifatida amaldagi hukumatni ayblashib, farovon hayotga faqatgina uni ag`darib tashlash orqaligina erishish mumkin, deb hisoblashadi. Ularning jonlaridan boshqa yo`qotadigan narsalari yo`q bo`lib, qo`lga qurol olib, jangga kirishdan cho`chimaydilar. Elita qismi, ya`ni muholifatchilar, aholining ziyoli qismi inqiloblarda tashkilotchi va boshqaruvchi rolini bajaradilar. O`z navbatida elita ham ikki guruhga bo`linadi: inqilob orqali yaxshi bir tuzum tashkil qilib, mamlakatini shu orqali rivojlanishga yetaklamoqchi bo`lganlar va boshqalarning kuchi yordamida shunchaki hokimiyatni egallab olishni istaydiganlar. Elita vakillari deyarli qurol ko`tarib, jangga kirmaydilar, ular quyi qatlamni ortlaridan ergashtiradilar va boshqaradilar.

Jamiyatning o`ziga to`q va o`rta qatlami inqilobiy harakatlarga deyarli reaksiya bildirishmaydi. Ular vaziyat o`nglanguncha uyda o`tirishni yoki mamlakatni vaqtincha tark etishni ma`qul ko`radilar. Buning asosiy sababi ular inqilobgacha hayotda unchalik qiyinchiliklarga duch kelishmaydi va normal yashash sharoitlariga ega bo`lgan bo`lishadi. O`rta qatlam uchun ko`pincha hukumat tepasiga kim kelishi ahamiyatsiz bo`ladi. Xuddi shuning uchun to`palonlar bo`layotgan mamlakatlarni tashlab chiqayotganlarning asosiy qismini o`rta qatlam vakillari tashkil etadi.

Tarix qurolli inqiloblarda qatnashayotganlarning yaxlit bir kuch bo`lib harakat qilganiga xech qachon guvoh bo`lmagan. Har bir inqilob davomida g`oyaviy jihatdan birlshgan shaxslarning ma`lum guruhlari shakllanadi. Bunday guruhlarda plyuralizm xech qachon bo`lmasdan, a`zolarning hammasi bir xil fikrlashi kuzatiladi. 

Odamlar asosan cheklangan ijtimoiy xarakterlarga ko`ra birlashishga harakat qilashadi, masalan, etnik, milliy, diniy yoki madaniy yaqinlik. Bu tendensiya qurolli inqiloblarning eng daxshatli tomonidir. Sababi bunday guruhlar ilgari bir butun bo`lgan jamiyatni parchalab tashlaydi, qurolli harakatlarning tajovuzkor davrida guruh a`zolari vahshiylashib, boshqa bir guruhga toqatsiz bo`lib qoladi. Eng yomoni, bu hol inqilob olovi so`ngandan so`ng ham davom etadi. Boshqa bir tomoni, har bir guruh rahbariyatining o`z oldiga qo`ygan maqsadi bo`ladi. Ularning yagona maqsadi esa mavjud rejimni ag`darib tashlash bo`lib, hukumat ketgandan so`ng guruhlarning o`rtasida hokimiyat talashish ortidan yangi bir qurolli vaziyat kelib chiqishi mumkin. Ayni holni hozirgi Suriyada kuzatishimiz mumkin. Al-Assadning hokimiyatdan ketishi Suriya Inqirozi tugaganligini anglatmaydi, balki boshqa bir qarama-qarshilik yuzaga keladi xolos.

Qurolli inqiloblarning yana bir fojeali tomoni – xorijiy ta`sirdir. Hukumatga qarshi harakat qilayotgan guruhlarning aksariyati kuch va o`zining keyingi faoliyatida legitimlik yaratish uchun xorijiy ko`makka ehtiyoj sezadi. Xorijiy dastaklovchilarning har birida esa o`zining maqsadi, manfaati, g`oyasi bo`ladi. Ular o`z manfaatini amalga oshira oladigan u yoki bu guruhga yordam bera boshlaydilar. Xuddi shu tendensiya tufayli qurolli inqiloblar bo`layotgan mamlakat tashqi kuchlarning manfaati to`qnashgan hududga aylanib qoladi. Bu esa vaziyatni yanada chuqurlashib ketishiga olib kelishdan boshqa narsaga yaramaydi. Ushbu holni har bir inqilobda kuzatishimiz mumkin.

Oksford universitetidan iqtisodchi Pol Kollier dunyodagi inqilobiy-qurolli guruhlarning tashqi homiylar tomonidan qo`llanishi ustidan tahlillar o`tkazib keladi. U tekshirgan guruhlardan biri – Tamil Elamning Ozodlik Yo`lbarslari 1983-2009-yillarda Shri-Lanka hukumatiga qarshi kurashib, yiliga o`rtacha 350 mln $ miqdorida tashqi yordam olib kelgan. Ko`mak miqdori ko`paygan vaqtda guruh jangchilari soni 15,000 yetgan. Qiyoslash uchun Buyuk Britaniyaning eng qadimiy va mustahkam partiyasi Konservativ Partiyaning 2005-yildagi umumiy xarajati atigi 50 mln $ni tashkil etgan xolos. Ko`rib turganingizdek, inqilobiy guruhlar va harakatlar tashqi kuchlarni o`ziga osonlik bilan jalb qiladi.

E`tibor berish lozim, zo`ravon inqiloblarga mahalliy kuchlardan oldin turli geosiyosiy manfaatlarga ega bo`lgan tashqi kuchlar birinchi bo`lib munosabat bildirishadi. Biroq bu munosabat “bir lahzali” bo`ladi. Misol uchun, Liviyada G`arb davlatlari hali mahalliy kuchlar shakllanib ulgurmasdan oldin tinch aholini “ommaviy qirg`in”dan saqlash uchun zudlik bilan harbiy intervensiya harakatiga tushib qolishdi. Kaddafi ag`darilgandan so`ng tinch aholiga nisbatan turli mahalliy qurolli guruhlar tomonidan haqiqiy qirg`in boshlandi. Biroq G`arb bunga deyarli munosabat bildirmadi.  

Amnesty Internationalning hisobotlariga ko`ra, Kaddafiy ag`darilgandan bir oy o`tib, uning tarafdorlarining so`nggi boshpanasi – Bani Valid isyonchilar tomonidan egallanadi, yuzlab odamlar qiynoqqa tutiladi, zo`rlanadi va qatl etiladi. Ammo yarim yil oldin tinch aholini himoya qilib chiqqan G`arb sukut saqlaydi. Bunday xunrezliklar Liviyada hanuz davom etmoqda. Afsuski, ijrochilarning birortasi javobgarlikka tortilmagan.  

G`arb davlatlari o`zlarining Shimoliy Afrikadagi pozitsiyalarini o`nglab olish uchun Liviya Inqirozidan foydalanishdi. Vazifa bajarildi va Liviya o`z holiga tashlab qo`yildi. Bu har bir inqilobda kuzatiladigan holat.

Qurolli qo`zg`olonlar yoki intervensiyalar oddiy prinsiplarga asoslanadi: Natijali o`zgarishlarni faqatgina o`ziga ishongan va tavakkalchilargina amalga oshira olishi mumkin. Albatta, har bir inqilob tavakkalga asoslanadi, aslida.   

Keeling, endi shu o`rinda nozo`ravon inqiloblarning o`ziga xos xususiyatlarini ko`rib chiqamiz:

To`siqlar deyarli mavjud emas. Tinch namoyishlarda ommaviy yurishlar ko`lami o`ta darajada katta bo`lishi mumkin.  Bunday inqiloblar jamiyatning deyarli barcha qatlamini qamrab ololadi. Masalan, iyun oyida bo`lib o`tgan Turkiyadagi namoyishlar.  

Xavfsizlik kuchlarining falajlanishi. Qurolli qo`zg`olonlarning eng muhim tomoni – unda kuchlarning qutblashishidir. Bundan tashqari inqiloblarning qurolli tus olishiga xavfsizlik va kuchishlatar tizimlarning aralashuvi sabab bo`ladi.

Bundan farqli o`laroq, nozo`ravon harakatlarda bunday kuchlar falajlanib qoladi. Chunki deyarli har bir davlat kuchishlatar tizim xodimlari jamiyatning o`rta va quyi tabaqalaridan chiqqan bo`ladi. Ular, odatda bunday holatda na hukumatga bo`ysunishadi, na namoyishchilarni astoydil qo`llab-quvvatlashadi. Chunki ular tinch yo`l bilan o`z xaqini talab qilayotganlar ichida oila a`zolari, do`stlari, yaqinlari borligini yaxshi bilishadi. Biz xuddi shu holatni Tahrir maydonida kuzatgan edik. Unda Muborak tomonidan namoyishni bostirish uchun jo`natilgan kuchlar namoyishchilar bilan aralashib, buyruqlarga bo`ysunmay qo`ydilar. Shuningdek, joriy yilning iyun oyida Turkiyada ham buning guvohi bo`ldik. Ko`plab politsiya xodimlari namoyishchilarga sharoit yaratib berdilar.

Umumiylashuv. Biror avtoritar rejim muholifat bilan yuzlashib qolsa, qiladigan birinchi ishi uning a`zolarini deligimitatsiya qilish, ya`ni jinoyatchi, poraxo`r yoki terroristga “aylantirish” bo`ladi. Shu sababli diktatura hukmron mamlakatlarda plyuralistik muholifat shakllanishi mushkul masala. Rejimni ag`darib tashlashga qasd qilgan guruhlar esa jamiyatning faqat ma`lum qatlamlaridan tashkil topadi. Masalan, diniy e`tiqodi, etnik birligi yoki tarixiy bog`liqligiga qarab. Shu sababli yuqorida ta`kidlaganimizdek, qurolli isyonlarda guruhlashish kuchayadi, jamiyat parchalanib, bir-biriga dushman kuchlarga aylanib qoladi.

Nozo`ravon harakatlarda namoyishchilarni qandaydir alohidalik yoki aloqadorlik emas, balki umumiy masalalar – ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy muammolar bog`lab turadi. Shu sababli, aytib o`tganimizdek, bunday harakatlarda jamiyatning deyarli barcha qatlami qatnasha olishi mumkin. Natijada jamiyat bo`linib ketmaydi, xalq umumiy bir maqsad uchun olg`a qadam bosadi.

Kollektiv hotira. Ijobiy natija bilan tugagan nozo`ravon inqiloblardan so`ng mamlakatda odatda parokandalik yuz bermaydi yoki uzoq davom etmaydi. Sababi inqilob qandaydir ijtimoiy qatlam, diniy yoki etnik jamoat tomonidan emas, balki umumxalq tomonidan amalga oshiriladi. Jamiyatning barcha qatlamlari talab-ehtiyojlari deyarli qondiriladi. Shu sababli natijalardan norozi guruhlar deyarli paydo bo`lmaydi.

Misr bunga misol bo`la oladi. Muborakni tinch yo`l bilan ag`dargan xalqning deyarli har bir qatlami natijadan qoniqish hosil qildi va o`z prezidentini sayladi. Iyul oyidagi harbiy to`ntarish va hozirgi harbiylar bilan Musulmon Birodarlari o`rtasidagi ziddiyat alohida tarixiy masala.

Tartibsiz qudrat. Ma`lumki, qurolli isyonlarning har birida ko`plab guruhlar tashkil etiladi va ular ierarxik boshqaruv shaklida bo`ladi. Ularni yo`lboshchilar qattiq nazorat etishadi, guruh ichida kuchli tartib o`rnatiladi, ya`ni avtoritar rejimga qarshi kurashayotgan kuchlarning o`zi kichik avtoritar rejim tashkil etishadi. Shu sababli ko`p hollarda qurolli isyonlar bir diktator o`rniga boshqasi kelishi bilan yakunlanadi.

Nozo`ravon inqiloblar, asosan, tartibsiz, yo`lboshchisiz kechadi. Unda har bir qatnashuvchi boshqa biriga qaramlik, tobelikni xis qilmaydi, hamma teng bo`ladi. Har ishtirokchi o`z istagi bilan harakatda qatnashadi, biror bosimni sezmaydi. Bunday erkin isyonchilardan tashkil topgan xalq armiyasini yengish ancha mushkul masala. Ma`lum boshqaruvchi kuchlar mavjud emasligi tufayli ham tashqi kuchlar bunday isyonlarga aralashishdan o`zlarini tiyishadi. Qurolsiz inqiloblarda xorijiy intervensiya ehtimoli nolga teng bo`ladi. Tashqi ta`sir ham, asosan, xalqaro tashkilotlar aralashuvi yoki rejimga qarshi xalqaro sanksiyalardan iborat bo`ladi.  

Nozo`ravon inqiloblar avtoritar rejimlar uchun eng xavfli narsadir. Ular ierarxik boshqaruvsiz, yo`lboshchisiz va harakatlari oldindan tahmin qila olinmaydigan bo`ladi. Shu sababli rejim osongina boshi berk ko`chaga kirib, uzoq vaqtgacha reaksiya bildira olmaydi.

Muvaffaqiyatli kechgan qurolsiz isyonlarni insoniyat ko`p marta guvohi bo`ldi. Bular 1986-yil Filippin, 1988-yildagi Chili va Polsha, 1989-yildagi Chexoslavakiya va Sharqiy Germaniya, 1994-yildagi Janubiy     Afrika, 2000-yildagi Serbiya, 2003-yildagi Gruziya va 2004-yildagi Ukraina inqiloblaridir. Bu inqiloblarning barchasida avtoritar rejimlar deyarli qon to`kilmasdan ag`darib tashlandi, mamlakatlarning o`zi uzoq yillik qurolli inqirozga kirib qolmadi yoki hokimiyat uchun kurashuvchi qurolli guruhlar paydo bo`lmadi.

Eron (1977-1979) va Birmada (1988-1990)gi nozo`ravon harakatlarda esa namoyishchilarning qat`iyati yetishmadi. Ularda yo`lboshchilar va ierarxik tizim alomatlari paydo bo`ldi. Shu sababli bu isyonlar ko`zlagan maqsadiga erisha olmadi. Zero ierarxiya va yo`lboshchilar qurolsiz inqiloblardagi “Axilles Tovoni” hisoblanadi.

Xulosa qilganda, ozodlik uchun individual va kollektiv kurash individ yoki jamiyatning shaxsiy manfaatlari asosiga quriladi, tartibsiz kuchga aylanadi va xech kim bu kuchni boshqara olmaydi.