YEVROPA VA AQSH ALOQASI: EVRILISH

AQSH Prezidenti Barak Obamaning so`nggi Suriya masalasida tashabbusni Vladimir Putinga boy berishi o`tgan oyning eng ko`p muhokama qilingan mavzusi bo`ldi, desak adashmaymiz. Xalq nazdida gapiradigan bo`lsak, “Putin Obamaga dam berdi”. Lekin bu biz bugun muhokama qiladigan mavzu emas. Ushbu maqolada Siz bilan o`tgan oy ichida deyarli e`tibor berilmagan tomon – Yevropa va AQSH aloqasini tahlil qilib chiqamiz.

Suriyadagi kimyoviy qurol inqirozi oldingi maqolalarimizda ta`kidlangandek, xalqaro tizimdagi qator evrilishlarni ko`rsatib berdi. Shunday keskin o`zgarishlardan biri Yevropaning AQSHdan uzoqlashashi bo`ldi. AQSHning Rossiyaga yon berganligiga aynan Yevropaning mavjud mojarodan o`zini chetga olishi sabab bo`ldi desak, mubolag`a bo`lmaydi. Chunki ruslarning yolg`iz o`zi buni uddalay olmas edi. Rossiyaning iqtisodiyoti haminqadar, armiyasi o`ziga yarasha kuchli bo`lsada, global ta`sirga ega emas. Yevropaning qurolli kuchlari ojizroq bo`lsada, uning global iqtisodiy va siyosiy ta`siri anchayin ulkandir.

AQSH-Yevropa hamkorligi 20-asrni shakllantirib berdi. AQSHning Birinchi va Ikkinchi Jahon Urushlaridagi ishtiroki yevropalik protagonistlarning g`alabasida katta rol o`ynadi. Sovuq Urush davrida Yevropa va AQSH yana yelkama-yelka turishdi. Bugunga kelib savol tug`iladi: Dunyo sanoat ishlab chiqarishining yarmidan ko`proq ulushiga ega bu ikki gigant iqtisodiy va siyosiy qudratning joriy asrdagi aloqasi qandayin kechadi?

Suriyaga intervensiya uyushtirilishi borasidagi xabarlar tarqalgandan so`ng bu savol yanada muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Ikki yil davomida mojaroga bevosita aralashib qolmaslikka harakat qilgan Obama hokimiyati Buyuk Britaniya, Fransiya va Turkiyaning intervensiya uyushtirish borasidagi chaqiriqlari ortidan yangi qadam tashlashga majbur bo`ldi. Obama raketa zarbalari berish bilan Suriya hukumatini istaksiz ogohlantirgandan so`ng Yevropadagi vaziyat kutilmagan tomonga yuz burdi. Buyuk Britaniyada parlament intervensiyaga qarshi ovoz berdi, Fransiyada ham janob Olland “Qo`shma Shtatlarning intervensiya haqidagi chaqirig`ini qanchalik sabrsizlik bilan kutayotgani”ni ta`kidlamasin, parlament qarshiligiga ro`baro` keldi. Faqatgina Turkiya xattoki AQSHdan ham ko`ra kuchli shaxd bilan intervensiyani yoqlab chiqdi. Lekin bu yetarli emas edi.

Xuddi shu nuqtada Yevropa Ittifoqi birdam emasligi ko`rinib qoldi. Ularning bir yoqadan bosh chiqara olmasligi yana bir bor isbotlandi. E`tiborlisi, Germaniyaning mojaroga nisbatan munosabati bo`ldi. Boshidan intervensiyaga qarshiligi ma`lum bo`lgan Germaniya uzoq vaqt o`z pozitsiyasini ma`lum qilmadi. Ittifoq ichida, ayniqsa Fransiya va Germaniya o`rtasida kuchli qarama-qarshilik mavjudligi ayonlashdi. Ushbu holat Yevropa defragmentatsiyasi haqida gap-so`zlar urchigan bir vaqtda yuzaga chiqib qoldi.

1945-yildan beri hamkorlikda yashashga urinib kelayotgan Yevropa davlatlari aravani o`zlari tomonga sudramoqdalar. Bu holat ayniqsa, mintaqaning uch qudratli davlati tashqi siyosatida ko`zga tashlanadi. Buyuk Britaniya mintaqaga e`tiborni susaytirib, Qo`shma Shtatlar bilan alohida aloqa o`rnatishga harakat qilmoqda; Fransiyaning diqqati janubga – O`rta Yer dengizi va Afrikaga qaratilgan; Germaniya esa Sharqdan erkin savdo zonasi izlamoqda.  

Albatta, bu Yevropa Ittifoqi parchalanib ketdi, degani emas, balki Yevropa Ittifoqi xech qachon mustahkam bo`lmagan. Ittifoq bir qancha mintaqa davlatlarini o`z ichiga olgan erkin savdo zonasidan ortiq narsa emas. Albatta, Ittifoq o`z parlamentiga ega, lekin mudofaa va tashqi siyosat suveren davlatlarning ixtiyorida qoldirilgan. Yarim asr davomida Ittifoq a`zolarini faqat chegaralar ajratib turar edi, endi ular g`oyaviy jihatdan bo`linib ketdilar.

Yevropa Ittifoqi va AQSH o`rtasidagi farqlar Suriya Inqirozida aniq ko`rinib qoldi. Obama Kongress ma`qullovisiz ham intervensiyani uyushtirish vakolatiga ega, lekin Yevropa Ittifoqi bunday imkoniyatga ega emas. Chunki yevropaliklar na mudofaa, na tashqi siyosat borasida yakdil emaslar, yana ham aniqrog`i biror Yevropa davlati yolg`iz o`zi Suriyaga xavo hujumlarini amalga oshira olish qudratiga emas edi. Bunga misol sifatida Liviyani keltirishimiz mumkin: Xattoki Fransiya va Italiya birgalikda xavo hujumini amalga oshira olishmadi, ularga baribir AQSH kerak bo`ldi.

Biroq Suriya masalasida vaziyat o`zgacha tus oldi. Kulminatsion nuqtagacha AQSHni qo`llagan yevropaliklar xal qiluvchi pallada uni yolg`iz tashlab, ortga chekinishdi. Shundoq ham yangi urushni xohlamay turgan va na ichki na tashqi qo`llovsiz qolgan Vashingtonning ham chekinishdan o`zga iloji qolmadi. Agar Obama o`z vakolatidan foydalanib xujumni amalga oshirganda uni yo impichment yoki Jorj Bush kabi omadsizlik kutgan bo`lardi. Mavjud vaziyatdan Putin qanday ustamonlik bilan foydalangani va o`z obro`sini oshirib olganligiga hammamiz guvoh bo`ldik.

Bu AQSHga nisbatan “xiyonat” edimi? Yo`q, bu shunchaki Yevropa Ittifoqi qanchalik birlashganining ifodasi edi, xolos. Ular birgalikda qadam tashlay olmadilar, ular bir-birlariga qanchalik raqib ekanliklarini ko`rsatib qo`yishdi. Yevropa Ittifoqi qudratli siyosiy birlik emas, balki yashab qolish umidida xohishsiz birlashgan davlatlar guruhi ekanligi ma`lum bo`ldi.

Endi AQSH-Yevropa aloqasi qanday kechadi? Buning hammasi Ittifoqning o`ziga bog`liq. Agar yevropaliklar o`zlarining sevimli klassik realizmidan yurishda davom etsalar Vashington butun ittifoq bilan emas, balki faqat ma`lum davlatlar bilan aloqa qila boshlaydi. Axir, kimga ham bir-biri bilan kelisha olmaydigan egoistik davlatlar ittifoqi bilan aloqa qilishdan naf bor?