TOJIKISTONNING UNUTILGAN FUQAROLAR URUSHI: TASHQI TA`SIR (3-qism)

Jahondagi har bir mintaqa xalqlari o`z siyosiy hayoti davomida ko`plab urushlarni, ziddiyatlarni, mojarolarni boshdan kechirishgan. Urushlarning ichida bir millat farzandlari bir-birini qonini to`kadigan fuqarolar urushidek daxshatlisi bo`lmasa kerak.

Markaziy Osiyoda, butun post-sovet hududida bo`lib yagona fuqarolar urushi Tojikistonga tegishlidir. 1992-1997-yillarda bo`lib, 100,000 dan ortiq insonni hayotiga zomin bo`lgan bu urushning sabablari bisyor. Ularning asosiysi mahalliychilik, millatchilik va diniy fundamentalizmdir.

Garchi tashqi kuchlar e`tiborini o`ziga ko`p jalb qilmagan bo`lsada, Tojik Inqirozining boshlanishi va undagi voqealar rivojiga ko`plab davlatlar ta`sir ko`rsatganlar.

Bundan oldin ushbu ziddiyatga bag`ishlangan ikki maqola e`lon qilingan edi. (1-qism, 2-qism). Ularda urushning boshlanishi va ichki omillarni ko`rib chiqqan edik.

Ushbu maqolada Tojik Inqirozidagi tashqi ishtirokchilar va urush davomidagi xalqaro munosabatlar o`rganib chiqiladi.

Tojikiston fuqarolar urushiga tashqi ta`sir

Dunyoda biror bir mojaro yoki inqiroz tashqi kuchlar ta`sirisiz ro`y bermaydi. Tojik inqirozida ham tashqi kuchlarning roli anchagina. Tashqi qudratlarning Tojikistonga e`tibor qaratishining bir qancha sabablari bor. Bulardan asosiysi Tojikistonning geosiyosiy joylashuvi hamda mamlakatda mavjud suv resurslaridir.     

Quyida bir qancha davlatlarning inqiroz arafasida mavjud bo`lgan Tojikistondagi manfaatlarini ko`rib chiqamiz:

Rossiyaning Tojikistondagi manfaatlarini siyosiy-harbiy, iqtisodiy va madaniyga sifatlasa bo`ladi. Shuningdek, Tojikistonning Afg`oniston bilan chegaradosh ekanligi ham Rossiya uchun muhim bo`lgan. SSSR tarqab ketgandan so`ng Rossiyaning yangi hukumatini nazoratsiz Afg`onistondan Tojikiston orqali giyohvand moddalar, radikal ekstremistlar va noqonuniy qurollarning mamlakatga kirib kelishi tashvishga solar edi. Shu sababli rus hukumati Tojikistonda o`z manfaatiga muvofiq keladigan kuchlarni hokimiyat tepasiga olib chiqib, ular orqali bu tahdidlarni oldini olish hamda mamlakat bilan chegaradosh Xitoyning mintaqaga kirib kelishiga yo`l qo`ymaslikni istardi.

Bundan tashqari hali 500,000 dan ortiqroq ruslar Tojikistonda istiqomat qilishmoqda edi. Yangi rus hukumati ularning taqdiri uchun o`zini javobgar sanar edi. 

Ta`kidlash joiz, SSSR qulashi arafasida avj olgan “Buyuk Turon” yoki “Buyuk Turkiston” kabi pan-turkiy va pan-islomiy mafkuralarga Rossiya ko`z yumib turolmas edi. Rossiya uchun bunday g`oyalarni mintaqadan siqib chiqarib, o`z ta`sirini ushlab qolish juda muhim edi.

O`zbekistonning manfaatlari tarixiy aloqalarga borib taqaladi. Ma`lumki, o`zbeklar va tojiklar tarixan birga yashab kelishgan. So`g`d viloyati, Hisor vodiysi va Hatlonning asosiy aholisini o`zbeklar yoki o`zbek-tojik qorishmasi tashkil etadi. O`sha paytda tahminan 1 mln atrofidagi etnik o`zbeklar Tojikistonda istiqomat qilishar edi.

Shuningdek, 910 km cho`zilgan ulkan chegara ham O`zbekistonning Tojikistonda kechayotgan o`zgarishlarga befarq qarab turmaslikka undardi.

O`sha vaqtda tojik millatchilari tomonidan aholisini asosan tojiklar tashkil qiluvchi Samarqand va Buxoro hamda Farg`ona vodiysining ayrim hududlariga nisbatan urchigan da`volar ham yangi o`zbek hukumatini tashvishga sola boshladi. Tojik millatchilarini asosan chuqur diniy kayfiyatdagi islomiylar radikallar tashkil etganligi ayni vaqtda Juma Namongoniy va Tohir Yo`ldosh boshchiligidagi fundamentalistlar tufayli og`ir vaziyatni boshidan kechirayotgan o`zbek hukumati uchun yanada havotirli bo`ldi. Shu sababli o`zbek hukumati ham Tojikistonda o`z manfaatiga mos kuchlarning hokimiyat tepasiga kelishi yo`lida harakat qila boshladi.

Markaziy Osiyoda liderlikni qo`lga kiritish maqsadidagi O`zbekiston uchun mintaqa davlatlaridagi vaziyat juda muhim edi.

Tojikistonda inqiroz boshlanishi arafasida Afg`oniston allaqachon daxshatli urush domiga tortilib bo`lingan edi. O`rta Sharq va Markaziy Osiyoni bog`lab turuvchi bu davlat o`z geostrategik joylashuvi tufayli bir vaqtlar dunyo qudratlarining manfaatlari to`qnashgan hududga aylangani hammamizga ma`lum. Afg`oniston nazorati uchun bir qancha muvaffaqiyatsiz urunishlardan so`ng bu davlat ma`lum muddatga “buffer zona”ga aylantirildi. Sovetlarning Afg`onistonga “cheklangan qo`shin” kiritishi bu tarixiy muvozanatni buzib yubordi. Natijada Eron, Turkiya, Pokiston, Hindiston, AQSH kabi davlatlarning e`tibori yana Afg`onistonga qaratildi va ular hudud yuzasidan ta`sirlarini oshirib olish harakatiga tushib qolishdi.

Islomiy davlatlar geosiyosiy manfaatlarini niqob qilgan holatda o`z “birodarlari”ga yordam bera boshlashdi; AQSH Afg`onistonda kommunizmga qarshi “kurashdi”; Turkiya kabi amerikaparast davlatlar ham SSSRning Afg`onistondagi mavjudiyatiga qarshi chiqib, pan-turkizm kabi o`z mafkuralarini targ`ib qilaboshladilar. Yana bir bor manfaatlar to`qnashgan hududga aylangan Afg`onistondagi holat 1,030 kmli umumiy chegaraga ega Tojikistonga ham ta`sir etmay qolmadi.   

Afg`onistonda manfaatlari to`qnashgan davlatlarning raqobati o`sha davrda anarxiya va klanchilik muammolari bilan qiynalayotgan Tojikistonda ham davom etdi. Natijada Tojikiston tobora ikkinchi Afg`onistonga aylanib bora boshladi.

Markaziy Osiyo bilan 7,000 kmli chegaraga ega Xitoy ham o`z qo`shnisi – Tojikistonda yuz berayotgan voqealar rivojiga befarq bo`la olmas edi. O`zining notinch Shinjon Avtonom Viloyati Markaziy Osiyoga yaqin ekanligi, Tojikistonda kuchayib borayotgan hokimiyatsizlik, diniy fundamentalizm kabi xavfsizlik va barqarorlik yuzasidan xavotirlar Xitoyni Tojikiston voqealariga aralashishga majbur qildi.

Hindiston Afg`onistondagi notinchlikning Tojikistonga ko`chishi, natijada o`zi uchun uzoq vaqtdan beri muammo bo`lib kelayotgan diniy ekstremizmning quloch yoyib ketishidan xavotirda edi. Shuningdek, Pokistonning Tojikistonga nisbatan e`tiborini kuchayishi, Pokiston hukumatining tojik radikallarini zimdan dastaklay boshlashi Hindistonning tojik inqiroziga aralashishiga sabab bo`ldi.

SSSR qulashi bilan AQSH post-sovet davlatlarini Rossiya ta`siridan chiqarib olishga urina boshladi. Bundan tashqari Afg`on urushi davomida musulmon dunyosida paydo bo`lgan anti-amerikanizm kayfiyati Markaziy Osiyoning yangi davlatlarida tarqalashini rasmiy Vashington aslo istamas edi.

AQSH Tojikistondagi diniy radikalizm va anarxiyani o`zining mintaqadagi ta`siri, tabiiy resurslarga erishish, iqtisodiyoti uchun yangi bozorlar ochish yo`lidagi asosiy g`ov hisoblab, boshlanayotgan inqirozni o`z foydasiga hal qilish uchun harakat boshladi. 

Shu tariqa Tojikiston fuqarolar urushi boshlanishi arafasida global qudratlar, mintaqaviy davlatlar va mafkuralarning manfaatlari to`qnashgan hududga aylanib qoldi. Ularning har biri Tojikistonda o`zi istagan kuch qudratga kelishidan manfaatdor edi va bu manfaatdorlik 5 yillik qonli fuqarolar urushiga sabab bo`ldi.  

Tojikiston fuqarolar urushi davomidagi xalqaro munosabatlar

Sovet Ittifoqi qulashi ortidan Markaziy Osiyo yana bir bor “Buyuk O`yin” maydoniga aylandi. Yuqorida ta`kidlangandek, Tojikistondagi keskin o`zgarishlardan har bir davlat o`z manfaati yo`lida foydalanishga harakat qildi. Biroq fuqarolar urushi boshlanishi bilan vaziyat biroz o`zgardi. G`arb davlatlari va Xitoy mojaroga iloji boricha aralashmaslikka harakat qildilar. Sovuq Urushdan keyin yangi davrga kirgan G`arbiy Yevropa davlatlari va AQSH Rossiya bilan Tojikiston masalasida keskin qarama-qarshiliklarga borishni istamagan bo`lsa, Xitoy hududiy bog`liqlik tufayli jangari unsurlar mamlakat ichkarisiga kirib kelishidan cho`chidi.

Ayni inqiroz boshlanishi arafasida “pan-turkizm” mafkurasini Markaziy Osiyoda targ`ib qilishga kuch bergan Turkiya fuqarolar urushi boshlanishi bilan o`zini chetga tortdi. Buning asosiy sababi Tojikiston turkey davlat emasligida bo`lsa, boshqa sababi esa Turkiyaning o`zi hali rivojlanayotgan davlat edi. Bundan tashqari MDH davlatlari bilan savdo aloqalarining 90 % Rossiya bilan bo`lib, Turkiya rasmiy Moskvaning mintaqadagi manfaatlariga zarar yetkazmaslik uchun ziddiyatga aralashishdan voz kechdi.

Yuqoridagi sabablar tufayli Tojikiston fuqarolar urushida Rossiya, O`zbekiston va Tojikistonni o`zining bir bo`lagi hisoblaydigan Eron faol harakat qildilar.

Rossiyaning mojaroga aralashish sabablarini 4 qismga ajratish mumkin:

a) Post-imperial maqsadlar;

b) Islomiy tahdid va narkotrafikni nazoratga olish;

c) Iqtisodiy manfaatlar;

d) Tojikistondagi rus ozchiligini himoya qilish.

Post-imperial maqasadlarga ko`ra Rossiya Markaziy Osiyoni yana o`z ta`sir doirasiga olish istagida edi. Tojik Inqirozi bu uchun yaxshi bahona bo`ldi. SSSR tarqab ketgandan so`ng Rossiyaning mintaqada harbiy mavjudligi qolmagan edi. Rossiya hukumati nima qilib bo`lsada, mintaqaga qo`shin kiritishga intilardi. Nihoyat 1992-yil may oyida urush boshlanar ekan, rus qo`shinlari “tinchlikparvar kuchlar” niqobi ostida Tojikistonga kirib keldi. BMTning nizomlariga ko`ra, “tinchlikparvar kuchlar” neytral bo`lishi lozim edi, lekin rus qo`shinlari ochiqdan-ochiq Ko`lob-So`g`d-Hisor blokini har tomonlama qo`llab-quvvatladi.

1992-yilda ruslar o`n yil davomida kurashgan kuchlarning Afg`onistonda hokimiyatga kelishi va ayni vaqtda boshlangan Tojik Inqirozida ham diniy unsurlarning o`ta faollashini Rossiya “ulkan xavf” sifatida ko`ra boshladi. Shu sababli fuqarolar urushi boshidayoq sobiq kommunist va nisbatan sekular kuchlarni dastaklay boshladi. 

Butun mintaqa diniy fundamentalizm asoratiga tushib qolmasligi uchun Rossiya 1992-yil noyabrida O`zbekiston, Qozog`iston va Qirg`iziston bilan birgalikda Kollektiv Tinchlikni Saqlash Kuchlarini tashkil etdi. Ushbu blokdagi asosiy ma`suliyat Rossiyaning bo`ynida bo`lib, qolgan davlatlarning ishtiroki shunchaki ramziy ma`noga ega edi, xolos.

Urush davomida Rossiya Birlashgan Tojik Muholifati (BTM)ni tan olmadi, asosiy hujumlarni unga qaratdi. Moskvaning da`volariga ko`ra, BTMni asosan diniy ekstremist unsurlar tashkil qilar va ular islomiy davlatlardan yashirin yordam olishar edi.

Garchi Tojikiston iqtisodiy jihatdan zaif, bundan tashqari boshlangan ziddiyat tufayli iqtisodiy vaziyat yanada tanglashgan bo`lsada, Rossiyaning mamlakatda muhofaza qilish zarur bo`lgan iqtisodiy manfaatlari mavjud edi. Bu haqida 1995-1998-yillarda MDH davlatlari bilan hamkorlik bo`yicha vazir lavozimida ishlagan Valeriy Serov quyidagicha yozadi:

“Tojikistonda Rossiyani alyuminiy, elektr transformatorlar, qishloq xo`jaligi va to`qimachilik mashinalari bilan ta`minlaydigan qator zavodlar mavjud.

Tojikiston Sovet davrida yillik 900.000 tonna paxta yetishtirar edi. Ayni paytda ham Rossiyada tojik paxtasiga bo`lgan talab yuqori. Shuningdek, Tojikiston Rossiya uchun arzon va sifatli meva hamda boshqa bog`dorchilik mahsulotlarini yetishtirib berish salohiyatiga ega.”

 

Bundan tashqari Rossiya SSSR davrida loyihalashtirilgan gidro-elektro stansiyalar qurilishini ham davom ettirish maqsadida edi.

Rossiyaning tojik ziddiyatiga aralashishga majbur qilgan omillardan biri – rus ozchiligini himoya qilish da`vosi edi. SSSR davrida ko`plab ruslar Tojikistonga kelib o`rnashgan, butun ittifoq bo`ylab rus mafkurasi ustunligi uchun mahalliy til va madaniyatni o`rganmagan edi. SSSR qulashi bilan ular qiyin vaziyatga tushib qoldilar. Boshqa davlatlarda bo`lgani kabi, Tojikistonda ham boshlangan millatchilik va milliy o`zlikni anglash harakati ruslarni tashvishga sola boshladi. Yashin tezligida boshlanib ketgan fuqarolar urushi esa ularni to`la xavf ostiga qo`ydi. Rossiya uchun ruslarni himoya qilish “tinchlikparvar kuchlar” niqobi ostida harbiy intervensiya uyushtirish uchun ajoyib bahona bo`ldi.

 

1993-yili Rossiya Tojikistondagi urushga aralashgani rasman e`lon qilingan vaqtda allaqachon 50,000 rus askari mamlakatga kiritib bo`lingan edi. Shundan 25,000 nafari (201-Motorlashtirilgan va o`qchi diviziyani o`z ichiga olgan holda) “tinchlikparvar kuchlar”, qolgani chegara qo`shinlari edi. 

Yuqorida sanab o`tilgan to`rt omil tufayli Rossiya Tojik Inqirozining faol ishtirokchisiga aylandi.

Rossiya Tojikistonga kirib kelgan ilk davrdayoq Imomali Rahmanov rejimi Moskvaning e`tiborini o`ziga qaratishga zo`r berib urina boshladi. Nisbatan sekular qarashlarga ega bo`lgan Ko`lob klani va Rahmanov Rossiyadan rasman ko`ma kola boshladi. Moskva Rahmanovni o`z manfaatlariga muvofiq hisoblar va uning hukumatini legitimlashtirish uchun 1994-yilda qarama-qarshi tomonlarni muzokara stoli atrofiga yig`ishga muvaffaq bo`ldi. Lekin bu harakat besamar tugadi. Sababi Rossiya faqat bir tomon – ko`lobliklarni qo`llayotgan, qolganlar esa bundan norozi edi.

1994-yilda o`tkazilgan prezidentlik saylovida asosiy da`vogarlar Ko`lob klanidan Rahmanov, So`g`d klanidan Abdullajanovlar bo`lishdi. Noteng saylovda g`olib chiqqan va Rossiyaning madadiga ishongan Rahmanov muholifatga nisbatan tazyiqni kuchaytirdi. Natijada shu davrdan boshlab fuqarolar urushi avj olib ketdi.

Lekin Rahmanovning Rossiyaga suyanishi uzoq cho`zilmadi: 1995-yilda boshlangan Chechen urushi Moskvaning Tojikistonga nisbatan siyosatini o`zgarishiga sabab bo`ldi. Rossiya uchun ikki frontda harakat qilish mushkul masala edi va Moskva Rahmanov rejimidan muholifat bilan yana til topishishga harakat qilishni talab qila boshladi. 1995-yil noyabrida Dushanbega kelgan president Yelsin maslahatchisi Dmitriy Rimkovning sayi-harakati bilan Rahmanov hukumati va Birlashgan Tojik Muholifati (BTM) vakillari yana bir bor muzokara stoli atrofiga to`plandilar. 1995-yil dekabr oyida o`tkazilgan bu muzokarada BTM Rossiyadan Tojikiston ichki ishlariga aralashmaslikni talab qildi. Rossiya esa bu talabni qabul qilmadi. Lekin oradan bir oy o`tib, Boris Yelsin Tojikistonda rus askarlari xalok bo`layotgani uchun Imomali Rahmanovni tanqid qilib, Moskva bunday keyin tojik hukumatini dastaklamasligi haqida bayonot berdi.  

Rossiyaning kutilmaganda bunday qarorga kelishiga O`zbekiston va Qozog`iston rahbariyatining noroziliklari sabab bo`lgan edi. Islom Karimov va Nursulton Nazarboyevlar Rossiyani Tojikiston hamda Markaziy Osiyodagi vaziyatni murakkablashtirishda ayblab, zudlik bilan xunrezliklarni tugatish uchun yechim topishni talab qilishgan edi. 

Vaziyatni yumshatish uchun Rossiyaning yangi tashqi ishlar vaziri Primakov 1996-yil iyulida Turkmaniston poytaxti Ashgabat shahrida bo`lib o`tgan muzokaralarda BTM vakillari bilan shaxsan suhbatlashdi. Bu Rossiyaning siyosati keskin o`zgargani, Rahmanovga ko`rsatilayotgan dastak deyarli tugatilganiga dalolat edi. Rossiyaning bosimi bilan Imomali Rahmanov BTM yetakchisi Abdulloh Nuri bilan yuzma-yuz uchrashuv o`tkazishga majbur bo`ldi. 

Tashqi ishlar vaziri Primakovning o`zi O`rta Sharq bo`yicha mutaxassis bo`lganligi sababli mojaroni qurolli yo`l bilan hal qilish deyarli imkonsiz ekanligini anglab yetgan edi. Uning tashabbuslari bilan 1997-yil 27-iyun kuni amaldagi hukumat va BMT o`rtasida Tinchlik Sulhi imzolandi.

O`zbekistonning Tojik Inqiroziga aralashish sabablari ham Rossiyaniki bilan o`xshashdir. Bu sabablarni uch kategoriyaga bo`lish mumkin:

a) Islomiy tahdid;

b) Noqonuniy qurol va narkotrafik;

c) O`zbek ozchiligini muhofaza qilish.

O`zbeklar ham tojiklar kabi mintaqadagi diniy e`tiqodi chuqur millatlardan biri bo`lib, ayni fuqarolar urushi boshlanish arafasida Farg`ona vodiysida bosh ko`targan diniy konservativlar o`zbek hukumatiga tashvish tug`dirayotgan edi.

O`zbekistondek mintaqadagi eng ko`p aholiga ega davlatning yon qo`shnisida bo`layotgan o`zgarishlarga bee`tibor bo`lishi ham mantiqqa to`g`ri kelmas edi. Islomiy fundamentalistlar kommunistlarni ag`darib, diniy-demokratik koalitsiya tashkil etgan paytdan boshlab o`zbek hukumatining Tojikiston voqealariga e`tibori kuchaydi. Tojik islamistlarining kommunistlar ustidan g`olib kelishi O`zbekistondagi diniy fundamentalizmning avj olib ketishiga olib kelishidan o`zbek hukumati tashvishlana boshladi. Bundan tashqari Tojikistondagi millatchilik harakati ko`plab millatlar yashaydigan O`zbekistonda ham bu kabi holat yuzaga kelishiga sabab bo`lishi, ayniqsa, tojik ozchiligi ko`p bo`lgan Samarqand va Buxoro kabi hududlardagi vaziyatni izdan chiqarib yuborishi turgan gap edi. Qisqa qilib aytganda, Tojikistonda dindorlar va millatchilar ilgari surayotgan da`volar O`zbekistonning milliy manfaatlariga mutlaqo zid edi.

Boshqa Markaziy Osiyo davlatlari kabi O`zbekiston ham Tojikistondagi vaziyatning izdan chiqishi Afg`onistondan mamlakat orqali noqonuniy qurol va narkotikning mintaqaga kirib kelishidan xavotirlana boshladi.

Bunday ko`ngilsizliklarning oldini olish uchun o`zbek hukumati nisbatan sekular qarashda bo`lgan Ko`lob-So`g`d blokini dastaklay boshladi. 

O`zbekistonning Tojik Inqiroziga aralashish sabablaridan yana biri – O`zbekiston Islomiy Harakatining Rahmanov rejimi nazoratidan holi bo`lgan tojik hududida joylashib olganligi bo`ldi. O`zbek hukumatidan O`zbekistonda islomiy davlat qurishni talab qilgan O`IH beqaror Tojikistonga qochib o`tib, Afg`oniston orqali kirib kelgan qurollar bilan qurollana boshladi va o`zbek hukumati uchun xavfli dushmanga aylandi.

 

Tojikiston aholisining 25 % ini tashkil qilgan o`zbek ozchiligi ham, shuningdek, O`zbekistonning aralashuvi uchun sabablardan biri bo`ldi. O`zbeklar Hisor, Qo`rg`ontepa va Xo`jand aholisining asosini tashkil etib, Tojikistondagi eng qudratli etnik ozchilik hisoblanardi. Lekin o`zbek hukumati xech qachon aralashuvning milliy ozchilik sabablari haqida og`iz ochmadi. Sababi O`zbekistonda ham tojiklar soni salmoqli bo`lib, bunday bayonot millatchilikning avj olib ketishiga sabab bo`lar edi.

O`zbekiston Tojikistondagi o`zbeklarni islomiy blokka qarshi qo`ya boshladi. Rasmiy Dushanbening o`sha paytlardagi da`volariga ko`ra, Mahmud Hudoyberdiyev va Ibod Boymatov kabi etnik o`zbeklar o`zbek hukumati tomonidan qurollantirilib, o`zbek-tojik chegarasi atrofida O`zbekiston manfaatlarini himoya qilishgan.  

Yuqoridagi sabablar tufayli o`zbeklar So`g`d klanini dastaklay boshladi. Sababi so`g`dliklar SSSR davrida O`zbekistonga hayrixoh bo`lishgan va o`zbek hukumati ular yordamida Tojikistonda uzoq davrdan beri mavjud bo`lgan ta`sirini boy berib qo`ymaslikka intilardi.

Lekin O`zbekistonning urunishlari samarasiz kecha boshladi. Rossiyaning ko`magini olayotgan Ko`lob klani eng qudratli kuch bo`lib, Dushanbe ham ular qo`lida edi. Bundan tashqari o`zbekparast dala qo`mondonlari Boymatov xalok bo`ldi, Mahmud Hudoyberdiyev esa Tojikistondan qochib ketishga majbur bo`ldi. Bu o`zgarishlar O`zbekistonning ta`sir vositalari zaiflashishiga sabab bo`ldi.

Natijada O`zbekiston o`z ta`siri ostida bo`lgan So`g`d klanini Birlashgan Tojik Muholifati (BTM) bilan yaqinlashtirish harakatiga tushib qoldi. Rahmanov rejimining asosiy muholifatchisi bo`lgan BTMning so`g`dliklar bilan yaqinlashishi ko`lobliklarga qarshi katta kuchning paydo bo`lishiga olib kelar edi. O`zbek hukumatining tashabbusi bilan BTM yetakchilaridan biri Hoji Akbar To`rajonzoda va So`g`d klani vakili Abdullajanov Toshkentda muzokara o`tkazishdi.

Biroq so`g`dliklar va BTMning hamkorligi samarasiz yakunlandi. Tojikiston Rossiya va Eronning keng ta`siriga tushib qoldi.

Garchi o`zi beqaror vaziyatda bo`lsada, Afg`oniston ham Tojikiston fuqarolar urushiga katta ta`sir o`tkazgan xalqaro akter hisoblanadi. Asrlar davomida Markaziy Osiyo xalqlari bilan qalin aloqada bo`lib kelgan Afg`oniston o`tgan asrning 20-yillarida sovetlar tomonidan “temir parda” bilan ajratib tashlandi.

Sovetlarning Afg`onistonga bosqini va ularga qarshi paydo bo`lgan mujohiddin harakati mamlakat shimolida yashovchi etnik tojiklarni ham o`z ichiga olgan edi. Burhoniddin Rabboniy va Ahmad Shoh Masud kabi etnik tojik liderlar o`z qavmini oyoqqa turg`aza boshlashdi.

SSSRning zaiflashishi, sovet armiyasining Afg`onistondan chiqib ketishi, ittifoqning tarqab ketishi, Tojikistondagi vaziyatning keskin o`zgarishi qisqa vaqt ichida yuz berdi va afg`onistonlik tojiklarni o`ziga jalb etmay qolmadi.

 Tojikistonda shariat rejimi o`rnatishni da`vo qilayotgan fundamentalistlarga afg`on mujohidlari katta e`tibor qarata boshladilar, tojik islamistlari Afg`onistonda harbiy tayyorgarlikdan o`tishdi, islomiy davlatlatlardan Afg`onistonga “hadya” sifatida kelgan qurollar bilan qurollana boshladilar.

Garchi o`sha markazlashgan afg`on hukumati mavjud bo`lmagan bo`lsada, qator afg`on dala qo`mondonlari va etnik tojik yo`lboshchilarning Tojikiston Inqirozida ishtirok etishiga asosan uch omil sabab vazifasini o`tadi:

a) Tojikistondagi islomiy guruhlarni qo`llash;

b) “Buyuk Tojikiston”ni tashkil qilish;

c) Noqonuniy qurol savdosi va narkotrafik yo`llarini muhofaza qilish.

Tojikistonda fuqarolar urushi boshlanishidan atigi bir haftacha oldin Burhoniddin Rabboniy, Ahmad Shoh Masud, Mansur Nadri, Gulbiddin Hikmatyor va Abdurashid Do`stumlarning birlashgan kuchlari Qobulga kirib, sovetlarning qo`g`irchoq prezidenti – Muhammad Najibulloh hukumatini ag`darib tashladilar. Etnik tojiklar – Rabboniy prezident, Masud mudofaa vaziri lavozimi egallab olishdi.

Ularning bu harakati o`zlari tomonidan “jihod” (Muqaddas Urush), qatnashchilar esa mujohiddinlar, deb ataldi. Rabboniy va Masud siyosiy islom bayroqdorlari bo`lib, ular tojik fundamentalistlariga “ilhom manbai” bo`lib hizmat qildilar. Shu sabab Afg`oniston va Tojikistondagi nisbatan secular qarashdagi hukumatlarning bir vaqtda ag`darib tashlanganligi ajablanarli hol  emas.   

Yuqorida ta`kidlangandek, tojik fundamentalistlari uchun Afg`oniston harbiy lagerga aylandi, tojiklarga Tolibon va al-Qoida kabi fundamental tashkilotlar yordam bera boshladi. BTM yetakchisi To`rajonzoda 1997-yilda Tolibon haqida quyidagilarni yozgan edi:

“Tolibon Afg`onistondagi yangi siyosiy kuchdir. Biroq men Tolibonning radikal va fundamental tashkilot ekanligiga ishonmayman. Toliblar tomonidan ag`darib tashlangan hukumatdagilarning o`zi sovetlar bosqini paytida Islom bayrog`i ostida kurashgan va teokratik boshqaruv tashkil qilish maqsadida edi. Biroq ular maqsadlariga erisha olmadilar. Endi shu kuchni ag`darib tashlagan Tolibon butun dunyo, ayniqsa, rus chinovniklarining ko`ziga radikal va fundamentalist bo`lib ko`rinmoqda.”

“Buyuk Tojikiston” da`vosi Afg`onistondagi qo`mondonlarning tojik mojarosiga aralashishiga sabab bo`lgan omillaridan biri bo`ldi. Sovet bosqini davrida Afg`onistondagi ko`plab millat va etnik birliklar “Muqaddas Urush” bayrog`i ostida ruslarga qarshi birlashishdi. Bu urush davomida ko`plab etnoslar siyosiy jihatdan faollashib ketishdi. Biroq birlashuv uzoq cho`zilmadi, ruslar chiqib ketishi bilan har bir jamoat o`z manfaati yo`lidan ketdi. Afg`oniston pushtunlar, o`zbeklar, tojiklar va hazorlar o`rtasida bo`linib ketdi. Ularning har biri o`z ta`sir doirasini kengaytirishga harakat qilar edi. Afg`onistonda millatchilik tobora keskin tus ola boshladi.

Najibulloh hukumatini ag`darib tashlagan etnik liderlar “Buyuk O`zbekiston” va “Buyuk Tojikiston” da`vosini ilgari sura boshladilar. Etnik tojik Ahmad Shohga ko`ra, “Buyuk Tojikiston” Tojikiston, Afg`onistonning shimoliy qismlari, Samarqand va Buxoroni, etnik o`zbek general Do`stumning “Buyuk O`zbekiston”i O`zbekiston, Afg`oniston hamda Tojikiston va Qirg`izistonning o`zbeklar yashaydigan qismlarini o`z ichiga olishi lozim edi. Ularning bunday utopik maqsadlarini xech kim jiddiy qabul qilmagan bo`lsada, etnik tojiklarga qaysidir ma`noda ta`sir qildi. Tojik muholifati va fundamentalistlari bunday havoiy da`vo bilan Afg`onistondagi ko`plab etnik tojiklardan dastak olishga muvaffaq bo`ldilar. Islomiy davlat va “Buyuk Tojikiston” tuzish istagida bo`lganlar birlasha boshladilar.

Rossiya bunday unsurlar va ularga yordam berayotgan Tolibonni “Troya oti”, deb atadi. Moskvaning da`vo qilishicha, AQSH va Pokiston bunday shaxslarni Tojikiston hududiga kiritib, Rossiya hamda Xitoy chegaralariga chiqib olishga urinardi. Natijada Rossiya va Markaziy Osiyo davlatlari fundamentalist hamda “Buyuk Tojikiston”chilarga qarshi kurashish uchun general Do`stumdan foydalana boshladilar.

Shuningdek, 20 yillik beqarorlik davrida qurol va narkotik biznesini yaratgan afg`on qo`mondonlari uchun Tojikiston muhim hudud hisoblanardi. Ular Tojikistondagi beqarorlikdan manfaatdor, mamlakat orqali o`z “tovar”larine dunyoga tarqatish niyatida edilar. Shu sababli tojik fundamentalistlarini qo`llab, turli jangari guruhlarni tashkil qila boshladilar.

Biroq tashqi kuchlar bosimi ostida Rahmanov rejimi bilan BTM o`rtasida imzolangan 1997-yil Tinchlik Sulhi hamda Afg`onistonning o`zidagi vaziyatni keskinlashishi afg`on qo`mondonlarini Tojik Inqirozidan chekintirdi.

Tojiklarning forsiylarga yaqinligi Eronning e`tiborini uzoq vaqtdan beri tortib kelardi. Mustaqillikka erishish bilan yangi Tojik hukumati Eron bilan qalin diplomatik aloqa o`rnatdi. Nabiyev hukumati ag`darilishi bilan rasmiy Tehron o`z manfaatlariga munosib hukumat yaratish maqsadida muholifatni qo`llay boshladi.

Biroq Eron o`z pozitsiyasini xech qachon rasman ma`lum qilmadi, o`zini Tojik Inqiroziga aralashayotganini rasman ochiqlamadi. Bunga sabab Tehron bilan yaqin aloqada bo`lgan Rossiya Eronning manfaatlariga mos bo`lmagan Ko`lob klanini qo`llayotgan edi. Rossiya bilan aloqalari sovuqlashib ketishini istamagan Eron hukumati Rahmanov rejimi va BTM o`rtasidagi muzokaralarni tashkillashtirishda muhim rol o`ynadi. Eron siyosatidagi bunday o`zgarish haqida “Qozog`iston Haqiqati” shunday yozadi:

“Tehron, avvaliga, Rossiya qo`llayotgan kommunistlarga qarshi harakat qilayotgan edi, biroq 1992-yil sentyabrida  Moskva Tehronni Tojik Inqiroziga aralashuvdan keskin ogohlantirgandan so`ng Eron Tashqi Ishlar Vazirligi “Tehron Tojikiston ichki ishlariga aralashmagan”i haqida rasmiy bayonot e`lon qildi. Bir necha oydan so`ng shunday bayonot prezident Rafsanjoniyning shaxsan o`zi tomonidan ham berildi.”

Avvaliga Tojikistonda forsiyparast kuchlarni hokimiyat tepasiga kelishiga harakat qilgan Eron, keyinchalik asosiy qurol va moliyaviy ta`minotchisi bo`lgan Rossiyaning g`azabini toshirishdan cho`chidi. Natijada ikki davlat tashqi ishlar vazirlari Velayatiy va Primakovlar 1996-yil martida uchrashib, ziddiyatni tinch yo`l bilan hal qilishga kelishib oldilar. Rossiya Rahmanov hukumatini, Eron BTMni muzokara o`tkazishga ko`ndirishdi. Natijada, Eron mojaroni tugatishda muhim rol o`ynadi.

Xulosa

Ko`plab tahlilchilarning fikricha, Tojikistonda fuqarolar urushining boshlanishiga mahalliychilik, tojiklarning tabiiy-geografik joylashuv tufayli asrlar davomida ajrab qolganligi asosiy sabab vazifasini o`tagan. Aynan mahalliychilik diniy omilni ham paydo bo`lishiga olib kelgan.

Boshqa bir tahlilchilar guruhiga ko`ra, iqtisodiy qiyinchiliklar, kambag`allik tojiklarni bir-biriga qarshi qurol ko`tarishga majbur qilgan. Ularning ta`kidlashicha, aynan kambag`allik diniy radikalizmni avj olishiga sabab bo`ladi va buni dunyo yuz berayotgan voqealardan ham ko`rish mumkin.

Yana boshqa tahlilchilar esa, tashqi omilni ham sedan chiqarmaslikni, garchi ziddiyatga ta`sir ko`rsatgan davlatlar soni barmoq bilan sanarli bo`lsada, aynan ular Tojik Inqirozining boshlanishi, rivojlanishi va yakunlanishiga katta ta`sir o`tkazganini uqtirishadi.

Men esa uch omil: mahalliychilik, diniy radikalizm va tashqi ta`sirni alohida-alohida ko`rmaslikni tavsiya qilgan bo`lar edim. Sababi mahalliychilik va diniy radikalizm barcha Markaziy Osiyo davlatlarida mavjud bo`lib, ularda ham fuqarolar urushi boshlanish ehtimoli yuqori edi.

Keltirilgan uch omilning bir-birisiz yolg`iz o`zi xech qachon inqirozning boshlanishiga sabab bo`la olmas edi.

Agar mahalliychilik bo`lmaganda, barcha tojiklar siyosiy jarayonlarda qatnasha olish imkoniga ega bo`lardilar. Bir-biriga raqib guruhlar paydo bo`lmas edi.

Agar diniy radikalizm bo`lmaganda, tojiklar bir-birlarini “ateist”, “kofir” yoki “vovchik”ka ajratmasidilar, xech qanday mafkuraviy kurash yuzaga kelmas edi.

Agar tashqi davlatlar inqirozga aralashmaganda mamlakatga aralashayotgan guruhlar qurollana olmas, harbiy va moliyaviy jihatdan kuchaymas edilar. Urush ham 5 yilga cho`zilmas, buncha uzoq vaqtga tojiklar bardosh bera olmas edilar.

Ko`rib turganimizdek, har uch omil bir-birini to`ldiradi va ularni alohida sabab sifatida ko`rsata olmaymiz.

Garchi hozirda tinchlik o`rnatilgan bo`lsada, urush tufayli izdan chiqqan iqtisodiyot, kuli ko`kka sovurilgan sanoat korxonalari o`rniga yangilari barpo etilmagani Tojikistonni kambag`allik botqog`ida ushlab kelmoqda. Amaldorlarning suiste`moli, korrupsiya, iqtisodiy qiyinchilik, radikalizm va mahalliychilikka to`la barham berilmagani mamlakatda vaziyat yana izdan chiqishi ehtimolini oshiradi. Tojikistondagi vaziyatni izdan chiqishi butun mintaqaga jiddiy ta`sir ko`rsatadi. Shu sababli mintaqa davlatlari va xalqlari Tojikistonga bo`lgan e`tiborini bir zum ham susaytirmasligi lozim.